Η πιο «δημοφιλής» αντιπολεμική ταινία όλων των εποχών, αποτελεί μια καυστική καταδίκη του φασισμού όχι μέσα από μια «ψυχρή», κοινωνιολογική προσέγγιση αλλά μέσα από την ανάδειξη παρείσφρησης της φασιστικής νοοτροπίας στην καθημερινότητα του μικροαστού, μέσα από τον εύκολο συναισθηματισμό.

Ντοκιμαντέρ ρωσικής παραγωγής 1965 σε επανέκδοση.

ΕΙΔΙΚΟ ΒΡΑΒΕΙΟ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ-ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΛΕΙΨΙΑΣ 1965

Το ντοκιμαντέρ, με υλικό από πολεμικά αρχεία της ΕΣΣΔ, της Γερμανίας και της Πολωνίας, αλλά και από τα απόρρητα αρχεία του χιτλερικού υπουργείου προπαγάνδας και ταινίες της Λένι Ρίφερνσταλ, δεν μένει ωστόσο σε μια ξερή παράθεση ιστορικών ντοκουμέντων. Αντίθετα, μέσα από μια ψυχολογική περισσότερο ερμηνεία, αγγίζει ουσιαστικά το ζήτημα του φασισμού που βίωσαν πρόσφατα οι άνθρωποι, οι οποίοι, φαίνεται, δεν ήταν άμοιροι ευθυνών σε αυτή τη μαζική παραπλάνηση στην οποία οδηγήθηκαν.

Ο Αληθινός Φασισμός
Βασίλης Ραφαϊλίδης, «Δημοκρατική Αλλαγή», 1966

«Έχουν γραφεί και έχουν λεχθεί πάρα πολλά σχετικά με τις κοινωνικοοικονομικές ρίζες του φασισμού. Άλλωστε, η τρομακτική μας εμπειρία απ' αυτή τη μάστιγα δεν έχει ανάγκη από θεωρητική επιβεβαίωση. Παραμένει, όμως, πάντα ανοιχτά το ερώτημα της αποδοχής του φασισμού από μια τεράστια παραπλανημένη (;) μικροαστική μάζα, η οποία δέχθηκε να παίξει το μακάβριο παιχνίδι τού μεγάλου κεφαλαίου, το οποίο καταφεύγει στο φασισμό κάθε φορά που τα αφεντικά θα αισθανθούν ανίσχυρα να υπερασπίσουν τις ανομίες τους με «νόμιμα» μέσα o φασισμός δεν είναι κοινωνικό σύστημα αλλά κεφαλαιοκρατική παραφυάδα. Η ερμηνεία του, λοιπόν, ως φαινομένου, κοινωνικού και πολιτικού, δεν είναι δυνατόν να απομονωθεί από εκείνη του ιμπεριαλισμού. Μέχρι εδώ τα πράγματα είναι μάλλον απλά. Αρχίζουν να μπερδεύονται από τη στιγμή που θα επιχειρήσει κάποιος να ερμηνεύσει το περίεργο φαινόμενο της υποστήριξης του φασισμού από τους μικροαστούς, οι οποίοι θα αποτελέσουν -και αποτελούν- τις στρατεύσιμες εφεδρείες κρούσεως της κεφαλαιοκρατίας. Ο Μιχαήλ Ρομ, επιχειρεί στην τελευταία του ταινία μια ερμηνεία του φασισμού όχι ως κοινωνικοπολιτικής τάσης, αλλά ως νοοτροπίας, ως τρόπος σκέψης, ως φαινόμενο καθημερινό. Άλλωστε, ο πραγματικός τίτλος της ταινίας είναι Ο καθημερινός φασισμός, πράγμα που σημαίνει πως ο Ρομ θα απογοητεύσει ίσως τους «ψυχρούς ανατόμους της ιστορίας», που συνήθισαν να ερμηνεύουν τα κοινωνικά φαινόμενα εντελώς ξεκομμένα και ανεξάρτητα από τον ψυχολογικό-υποκειμενικό παράγοντα.

Ο Ρομ ήταν ο πρώτος Σοβιετικός κινηματογραφιστής που προσπάθησε να δώσει στην ιστορία μια ερμηνεία μαρξιστική οπωσδήποτε, αλλά όχι με ψυχρά επιστημονική άποψη και δημιούργησε μια κάποια δυσφορία στην αρχή, που υιοθετήθηκε, όμως, αργότερα και έγινε «μότο» ολόκληρης της νέας γενιάς των Σοβιετικών σκηνοθετών. Η κοινωνιολογία είναι ανεπαρκής, δηλώνει ο Ρομ, για την ερμηνεία πολύπλοκων κοινωνικών φαινομένων που έχουν ανάγκη από την επικουρική βοήθεια και της ψυχολογίας για να γίνουν απόλυτα κατανοητά. Μόνο έτσι μπορούμε να ερμηνεύσουμε την τυφλή υποταγή στα κελεύσματα ενός παράφρονα —που έφτανε στα όρια της ομαδικής υστερίας— ενός λαού του οποίου η συνεισφορά στην ιστορία του πολιτισμού υπήρξε κολοσσιαία.

Ο Χίτλερ ήξερε καλά την ψυχολογία των μικροαστών από τους οποίους, άλλωστε, προερχόταν. Ήξερε πως ο εφησυχασμένος μικροαστός μόνο με συναισθηματικομαγικά γαργαλιστικά εφέ θα μπορούσε να ενεργοποιηθεί. Η στολή του ναζιστή αξιωματικού, «ένα θαύμα επιβλητικού μεγαλείου», για την κατασκευή του οποίου επιστρατεύθηκαν δεκάδες ενδυματολόγοι, οι τέλεια οργανωμένες από διάσημους σκηνοθέτες παρελάσεις που ξεπερνούσαν σε σύλληψη και εκτέλεση και τις καλύτερες ερμηνείες της βαγκνερικής όπερας, οι προβαρισμένες δημόσιες εμφανίσεις του Φίρερ που θα τις ζήλευαν και οι καλύτεροι ηθοποιοί της εποχής, εν ολίγοις η πεποιημένη «ατμόσφαιρα μεγαλείου και δύναμης» μάγεψαν τους εκστασιασμένους αφελείς που εξακολουθούν πάντα να μην μπορούν να ξεχωρίσουν το θέατρο από τη ζωή.

Ο φασισμός παρέσυρε τις μάζες γιατί κατόρθωσε να μπει στην καθημερινή ζωή τού ανθρώπου από την πλάγια πόρτα του συναισθηματισμού, παραλύοντας προηγουμένως τέλεια τη λογική. Ολόκληρη η ταινία του Ρομ στρέφεται γύρω από αυτόν τον άξονα. Η συνεχής παρεμβολή πολύ απλών και φαινομενικά ασήμαντων στοιχείων από την καθημερινή ζωή τόσο στη ναζιστική Γερμανία όσο και στο σημερινό μας κόσμο, έχει ως σκοπό να αποδείξει πως ο φασισμός μπορεί να βρει στήριγμα στην ελλιπή ψυχολογία των μικροαστών που νιώθουν την ανάγκη να συμψηφίσουν αυτή τους την έλλειψη με στοιχεία δανεισμένα από το κατασκευασμένο «μεγαλείο» ενός άλλου.

Στη φόρμα, ο Ρομ αρνείται εντελώς τη «λογική», ξερή ιστορική παράθεση των γεγονότων. Τα σοφά διαλεγμένα πλάνα του υπακούουν μόνο στους τέλεια καθορισμένους συνειρμούς για την ερμηνεία και όχι στη -γνωστή, άλλωστε- εξιστόρηση ενός γεγονότος. Ο Ρομ δεν εικονογραφεί την ιστορία. Την ερμηνεύει με τον τρόπο που προαναφέραμε. Φυσικά, τα στοιχεία του είναι δανεισμένα από την «κινηματογραφημένη ιστορία», την οποία όμως ξεπερνούν κατά πολύ και φτάνουν στο επίπεδο εκείνο της τέλειας «δευτερογενούς καλλιτεχνικής μετάπλασης» του πρωτογενούς ιστορικού γεγονότος.»


Ο ΦΑΣΙΣΜΟΣ ΔΕΝ ΕΡΧΕΤΑΙ ΑΠ’ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ
ΚΑΙΝΟΥΡΙΟ ΚΑΤΙ ΤΑΧΑ ΝΑ ΜΑΣ ΦΕΡΕΙ
ΤΙ ΚΡΥΒΕΙ ΜΕΣ’ ΤΑ ΔΟΝΤΙΑ ΤΟΥ ΤΟ ΞΕΡΩ
ΚΑΘΩΣ ΜΟΥ ΔΙΝΕΙ ΓΕΛΑΣΤΟΣ ΤΟ ΧΕΡΙ.

ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΟΥ ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΓΚΑΛΙΑΖΟΥΝ
ΚΑΙ ΧΑΝΟΝΤΑΙ ΒΑΘΙΑ ΣΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ
ΟΙ ΜΑΣΚΕΣ ΤΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΑΛΛΑΖΟΥΝ
ΜΑ ΟΧΙ ΚΑΙ ΤΟ ΜΙΣΟΣ ΤΟΥ ΠΑ ΜΕΝΑ

ΜΑ ΠΑΛΙ ΘΕ Ν’ ΑΠΛΩΣΕΙ ΣΑ ΧΟΛΕΡΑ
ΠΑΤΩΝΤΑΣ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΑΝΕΜΕΛΙΑ ΣΟΥ
ΚΑΙ ΔΙΠΛΑ ΣΟΥ ΘΑ ΦΤΑΣΕΙ ΚΑΠΟΙΑ ΜΕΡΑ
ΑΝ ΧΑΣΕΙΣ ΤΑ ΤΑΞΙΚΑ ΓΥΑΛΙΑ ΣΟΥ.

ΤΟ ΦΑΣΙΣΜΟ ΒΑΘΙΑ ΚΑΤΑΛΑΒΕ ΤΟΝ
ΔΕΝ ΘΑ ΠΕΘΑΝΕΙ ΜΟΝΟΣ ΤΣΑΚΙΣΕ ΤΟΝ!


Συνέντευξη του Φώτη Λαμπρινού

Ο άνθρωπος και ο 20ς αιώνας. Ο άνθρωπος σε σχέση με τα κοινωνικά , τεχνικά , επιστημονικά προβλήματα της εποχής μας , είναι το θέμα και της τελευταίας ταινίας του Μιχαήλ Ρόμμ.
Ήδη με το «9 μέρες ενός χρόνου» , ο Ρόμμ δημιούργησε την πρώτη του ταινία. Μελέτη πάνω στις σχέσεις ανθρώπου και τεχνικής , ανθρώπου και επιστήμης . Σχέσεις που αποκτούσαν , ωστόσο, καθολικότητα , χάρη στο συνθετικό χαρακτήρα των ηρώων του.
Στον « ΑΛΗΘΙΝΟ ΦΑΣΙΣΜΟ» η καθολικότητα είναι αυτονόητη. Το πρόβλημα του ανθρώπου και της εποχής του , τοποθετείται στα πλαίσια ενός φαινομένου , που σημάδεψε ανεξίτηλα τον 20ό αιώνα . Ενός φαινομένου , που δεν παρατηρήθηκε μονάχα στην Γερμανία του Χίτλερ , ούτε μόνο στα χρόνια του 1900 ή του 1940.

Δεκαεφτά κεφάλαια με τον γενικό τίτλο «ΑΛΗΘΙΝΟΣ ΦΑΣΙΣΜΟΣ» απαρτίζουν την ταινία –μυθιστόρημα , ταινία μελέτη του Μ. Ρόμμ . Μερικοί από τους τίτλους αυτών των κεφαλαίων : « Ο Αγών μου » , «Λίγα Λόγια Για Τον Συγγραφέα » , «Κουλτούρα Του Γ’ Ράιχ » , « Ένας λαός , μια αυτοκρατορία , ένας φίρερ», «Τέχνη» , «Ανήκουμε σε σένα » , «Και όμως , υπήρχε και άλλη Γερμανία » , «Ο Χίτλερ διέταξε, εμείς εκτελούμε» , « Τέλος της Γ’ αυτοκρατορίας» , «Κεφάλαιο τελευταίο , ατελείωτο…» .
Όλο το υλικό που χρησιμοποίησε ο Ρόμμ είναι παρμένο από επίκαιρα ντοκιμαντέρ , ταινίες προπαγάνδας του Γ’ Ράιχ , ταινίες ερασιτεχνών , φωτογραφίες . Κινηματογραφικά ντοκουμέντα από την εποχή του μεσοπολέμου μέχρι τις μέρες μας , διαλεγμένα από 19 κινηματογραφικά αρχεία διαφόρων χωρών. Ακόμα και τα λίγα μέτρα που χρειάστηκε να γυρίσει ο ίδιος , τα γύρισε με τη μηχανή κρυμμένη , χωρίς ηθοποιούς , χωρίς κομπάρσους …

Ωστόσο η ταινία δεν αφηγείται ιστορικά γεγονότα . Τη γέννηση , την πορεία και την ήττα του Φασισμού. Αυτό έχει γίνει ήδη από πολλούς . Η φωνή του Ρόμμ – που συνδέει αυτά τα κεφάλαια – εξηγεί , σχολιάζει και συγχρόνως συζητάει με το θεατή , τον βοηθάει να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα , να σκεφτεί , τι είναι τέλος πάντων αυτό που ονομάζουμε Φασισμός , σε τι έδαφος αναπτύχθηκε , τίνος συμφέροντα εξυπηρετεί , με τι μεθόδους εξαπατάει τον άνθρωπο , πώς μεταβάλλει τον άνθρωπο σε κτήνος , τι πρέπει να γίνει , ώστε ο άνθρωπος να παραμείνει άνθρωπος .
«Υπολογίζουμε – λέει κάπου ο Ρόμμ - ότι ο θεατής θα προβληματιστεί πάνω σε όλα αυτά , που βλέπει δύο ολόκληρες ώρες στην οθόνη και προχωρήσει πιο πέρα , εκεί που εμείς δεν κατορθώνουμε να πάμε» .

Με τη βεβαιότητα ότι στις δύσκολες και επικίνδυνες μέρες που περνάει σήμερα ο τόπος μας μια συζήτηση για το Φασισμό , θα είχε επίκαιρο και ουσιαστικό ενδιαφέρον , απευθυνθήκαμε στον Μ. Ρόμμ , με ελάχιστες ερωτήσεις, ώστε να δώσουμε τη δυνατότητα στο μεγάλο σοβιετικό σκηνοθέτη να αναπτύξει τις σκέψεις του.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Τι σας παρότρυνε να ασχοληθείτε με το Φασισμό . Η ιστορική αναπαράσταση της Γερμανίας του Χίτλερ , ή ο κίνδυνος του νεοφασισμού ?

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Κατά την γνώμη μου , η ιστορική αναπαράσταση στην τέχνη , έχει ενδιαφέρον μόνο στην περίπτωση που δίνει απάντηση στα σημερινά προβλήματα . Σ ‘ αυτά τα προβλήματα , που σήμερα βρίσκονται στο κέντρο των ενδιαφερόντων του ανθρώπου . Σε κάθε έργο που είναι αφιερωμένο σε ιστορικά γεγονότα , συνυπάρχουν πάντα δυο εποχές : Η ιστορική στιγμή , από την οποία αντλεί το υλικό του ο καλλιτέχνης και η εποχή στην οποία ο ίδιος ζεί . Το « Θωρηκτό Ποτέμκιν» π.χ. είναι μια ταινία αφιερωμένη στην επανάσταση του 1905 , συγχρόνως όμως , είναι η ταινία που αντικατοπτρίζει τις απόψεις του Αιζενστάιν πάνω στα προβλήματα της τρίτης δεκαετίας του αιώνα μας . Είναι αντιπροσωπευτική ταινία , ακριβώς αυτής της εποχής , και όχι του χρόνου , στον οποίο άμεσα αναφέρομαι. Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι σχεδόν ταυτόχρονα με το « Θωρηκτό Ποτέμκιν» , εμφανίστηκε και η ταινία «Μάνα» του Πουντόβκιν , που είναι το ίδιο αφιερωμένη στην επανάσταση του 1905αλλά εκφράζει την εποχή του 1920-1930.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ταινία μου , αναφέρεται σε γεγονότα περασμένης εποχής . Ωστόσο , μονάχα κατά ένα μέρος. Γιατί αυτή η ιστορική ανάλυση της ψυχολογίας του φασισμού , η ψυχολογική ανάλυση των ειδώλων του , με δύο λόγια , όλος ο κύκλος των προβλημάτων της ταινίας – είναι ο κύκλος των πιο καυτών προβλημάτων που κρατάνε σε αγωνία το σημερινό άνθρωπο. Ακριβώς γιατί όλοι μας ξαναζούμε σήμερα δύσκολα και επικίνδυνα χρόνια , οξύτατα συμπλέγματα πολιτικών , κοινωνικών , τεχνικών , επιστημονικών προβλημάτων , για τα οποία είμαστε υποχρεωμένοι να σκεφτούμε σοβαρά , αν δεν θέλουμε να ξαναστηθεί μπροστά μας το παρελθόν , σε καινούργια και ίσως πιο τρομερή μορφή .
Ακριβώς αυτές τις οξύτατες αντιθέσεις της εποχής μας , με παρότρυναν να ασχοληθώ με αυτή την ταινία .

ΕΡΩΤΗΣΗ: Στην ταινία γίνεται λεπτομερής ανάλυση των αισθημάτων και των ιδιοτήτων του μέσου γερμανού , πάνω στα οποία , έπαιξε το παιχνίδι του , εκείνη την εποχή , ο χιτλερισμός. Σε τι ιδιότητες του σημερινού μέσου ανθρώπου , θα μπορούσε να υπολογίζει ο σύγχρονος φασισμός?

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Στην ταινία , συγκεντρώνεται η προσοχή σε μερικές επικίνδυνες ιδιότητες του ανθρώπινου χαρακτήρα . Κυρίως η ταινία , αναλύει την ψυχολογία του προσκυνήματος των ειδώλων της τυφλής πίστης στα είδωλα , της θεοποίησης του ηγέτη. Ο άνθρωπος παύει να σκέφτεται . Και συγκατατίθεται με την ιδέα του να σκέφτονται άλλοι φια λογαριασμό του . Ο λαός μετατρέπεται σε κοπάδι .
Αυτή η ιδιότητα της μικροαστής ψυχολογίας δεν έχει εξαφανιστεί . Είναι η ίδια αυτή η ιδιότητα που δεν παρατηρήθηκε μονάχα στην Γερμανία ούτε μόνο εποχή του 1930 ή του 1940. Η κεντρική ιδέα της ταινίας , συνίσταται στο ότι , ο άνθρωπος είναι υποχρεωμένος να σκέφτεται . Στο ότι , κανένας δεν έχει το δικαίωμα να αφαιρέσει από τον άνθρωπο την προσωπική του- τονίζω την προσωπική του – ευθύνη , για την πορεία και την τύχη της χώρας του .
Η εξάλειψη του ατόμου ήταν κυρίαρχος στόχος στο πρόγραμμα του ναζισμού . Ωστόσο εμπεριέχεται και σήμερα στην δραστηριότητα πολλών οργανισμών και κομμάτων σ ‘ όλο τον κόσμο . Και ας μην έχουμε πια αυτοί οι οργανισμοί σαν σύμβολα τους τη σβάστικα και ας μην ονομάζονται ναζιστές οι φασίστες .
Δεύτερο , αλλά εξίσου σοβαρό πρόβλημα , θεωρώ το πρόβλημα του σωβινισμού του εθνικισμού . Ο σωβινισμός είναι το σχοινί με το οποίο μπορείς να παρασύρεις μάζες ανθρώπων , όπως μπορείς να τραβήξεις τον τράγο και πίσω του ολόκληρο κοπάδι πρόβατα .
Δυστυχώς δεν βλέπω τέτοιες μεταβολές στον ανθρώπινο χαρακτήρα , που θα μπορούσαν να εγγυηθούν στην ανθρωπότητα ότι δεν θα επανέλθει αυτό που ζήσαμε εδώ και 20 – 30 χρόνια. Αυτός είναι ο λόγος που , η ταινία απευθύνεται στον άνθρωπο και του προτείνει πάνω απ ‘ όλα να σκεφτεί .
Και ακριβώς η επιτυχία της ταινίας στο πλατύ κοινό , επιβεβαιώνει ότι , οι σκέψεις που αναπτύσσονται στην ταινία βρίσκονται στο κέντρο των ενδιαφερόντων του σημερινού ανθρώπου . Όλα τα γράμματα που παίρνω , είναι γεμάτα απόψεις και σκέψεις για την ανθρωπότητα του σήμερα . παρ ‘ όλο που η ταινία , θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ιστορική .

ΕΡΩΤΗΣΗ: Πώς βλέπετε το πρόβλημα της αλλοτρίωσης , που αυτή την εποχή ενδιαφέρει άμεσα τους ειδικούς διανοούμενους και που στοιχεία της οποίας επεξεργάστηκαν πολλοί κριτικοί , αναλύοντας την ταινία σας « 9 μέρες ενός χρόνου» ?

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Το πρόβλημα της αλλοτρίωσης δεν είναι καινούργιο . Δεν είναι καν ανακάλυψη του 20ού αιώνα , και μάλιστα του δεύτερου μισού του.
Στην κλασσική φιλολογία του 19ού αιώνα , συγκαταλέγονται πολλά θεμελιώδη έργα , αφιερωμένα ακριβώς στην ψυχική απομόνωση του ανθρώπου. Μπορώ να αναφερθώ , για παράδειγμα , σ ‘ ολόκληρο σχεδόν το έργο του Τσέχωφ , σε σειρά μυθιστορημάτων του Τολστόι , στη γαλλική φιλολογία του περασμένου αιώνα. Είναι , βεβαία αλήθεια ότι , τότε αυτού του είδους η απομόνωση , δεν ονομαζόταν αλλοτρίωση . Υποθέτω , ότι κάθε καλλιτέχνη , κάθε δημιουργό τον βασάνισε , ως ένα βαθμό , αυτό το πρόβλημα , με αποτέλεσμα να εκφραστεί και στο έργο. Είναι γεγονός ότι το πρόβλημα της ψυχικής και σωματικής μοναξιάς , αποτελεί τον πυρήνα του γαλλικού και ιταλικού κινηματογράφου . Ο Αντονιόνι έθεσε σαν κεντρικό πρόβλημα κάθε ταινίας του το πρόβλημα της αλλοτρίωσης . Ωστόσο , παρ ‘ όλο το ταλέντο του , εγώ προσωπικά , βλέπω σ ‘ αυτά τα φίλμ , λύσεις ψυχολογικών , μάλλον , αποχρώσεων , ενώ με μεγάλη δυσκολία προσπαθώ να διακρίνω , εντελώς θεωρητικά , τα κοινωνικά φαινόμενα που , όπως φαντάζομαι , θα ήθελε να κριτικάρει.
Στη « 9 μέρες ενός χρόνου» και οι τρείς είναι ψυχικά μοναχοί . Μόνη της είναι η ηρωίδα , μοναχός του και ο Γκούσεφ – σχεδόν δεν καταλαβαίνουν ο ένας τον άλλο . Μόνος του και ο Ηλία Κουλίκοφ . Όμως αυτή η μοναξιά , δεν είναι φυσικά , απόρροια του καπιταλισμού . Και στο Σοσιαλιστικό Κόσμο ο άνθρωπος μπορεί να είναι μόνος . Μπορεί να έχει αποτύχει στον έρωτα , στην επαγγελματική ή στην οικογενειακή του ζωή , στην δημιουργική του εργασία . Και όμως , αυτού του χαρακτήρα η μοναξιά ( ή της αλλοτρίωσης , για να μιλήσουμε στη σύγχρονη γλώσσα ) δεν έχει θέση κριτικής του σοσιαλισμού . Στις « 9 μέρες ενός χρόνου» , υπάρχει κάτι το κοινό , στα ενδιαφέροντα και των τριών ηρώων , που τους ενώνει . Η φιλία και η επιστημονική δημιουργία , είναι για μένα , τα πιο υψηλά και ευγενικά κριτήρια για την εκτίμηση της μοίρας αυτών των ανθρώπων . Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η ταινία τελειώνει με τρία ανθρωπάκια , που κρατιούνται χέρι-χέρι . Είναι το σύμβολο αυτού που ονομάζουμε : συντροφικοί δεσμοί . Προς θεού , κάθε άλλο παρά θέλω να πω ότι , στη συλλογική δουλειά βρίσκεται το φάρμακο κατά της αλλοτρίωσης . Στη δοσμένη περίπτωση , στη συγκεκριμένη ιστορία αυτών των τριών ανθρώπων , δημιουργήθηκαν αυτές , για τις οποίες μιλάμε . Και οι οποίες συνθήκες , ψάχνοντας όλα και πιο βαθειά στη μοίρα αυτών των ανθρώπων .Όσων αφορά το χαρτάκι με τα ανθρωπάκια , το σκεφτήκαμε μόλις την τελευταία μέρα του γυρίσματος . Η ταινία τελείωνε με ένα κεντρικό νόημα – το νόημα της αφοσίωσης στη φιλία και στους συντροφικούς δεσμούς – αλλά η κινηματογραφική ανάπλαση αυτού του νοήματος έτεινε να ολοκληρωθεί μέσα από το παίξιμο των ηθοποιών . Όταν χρειάστηκε να γραφτεί το σημείωμα , έκοψα ένα φύλλο από το σημειωματάριο μου , βιαστικά έγραψα το κείμενο και ύστερα αντί για υπογραφή , ζωγράφισα ένα ανθρωπάκι , και έπειτα από δευτερόλεπτα σκέψης , πρόσθεσα και τα άλλα δύο , ήδη όμως για το τρίτο είχε μείνει πολύ λίγος χώρος ! Ο οπερατέρ γύρισε το σκίτσο και μετά αποφασίσαμε να το δώσουμε σκηνογράφο για να φτιάξει ένα πραγματικό σκιτσάκι , και όχι την καρικατούρα που έκανα εγώ . Όπως πάντα συμβαίνει στο κινηματογράφο , για το σκίτσο ειδικά δεν έμεινε χώρος και έτσι η καρικατούρα έμεινε στην ταινία όπως ήταν .
Μόσχα , Ιανουάριος 1996 .