Πώς κατόρθωσε ο Σοβιετικός παιδαγωγός Άντον Μακαρένκο να μορφώσει επιτυχώς εκατοντάδες νεαρούς παραβάτες; Η ταινία του Αλεξέι Μασλιούκοφ, «Παιδαγωγικό ποίημα» (1955) αποτελεί την απάντηση, έστω και ως ταινία μυθοπλασίας, βασισμένη όμως στη ζωή και το έργο του Μακαρένκο στην Αποικία Γκόρκι. Η συγκεκριμένη ταινία αποτελεί μία εξαιρετική προσπάθεια αναπαράστασης των μεθόδων του Μακαρένκο όσον αφορά την ανατροφή και τη μόρφωση των παιδιών.

Η ταινία αντανακλά πολλές από τις εμπειρίες που βίωσαν τόσο τα παιδιά όσο και ο ίδιος ο Μακαρένκο στον σταθμό «Γκόρκι». Το σημαντικό είναι πως η ταινία αναδεικνύει το εκπαιδευτικό έργο του Μακαρένκο ως προς την απόρριψη των βίαιων και αντιπαιδαγωγικών μεθόδων εκμάθησης του τσαρικού παρελθόντος. Καλό είναι να έχουμε υπόψιν μας πως μιλάμε για τη δεκαετία του 1920, που όλα αυτά φάνταζαν εξαιρετικά ρηξικέλευθα. Εξάλλου, ακόμη και σήμερα δεν έχουμε κατορθώσει να εφαρμόσουμε μία εκπαιδευτική μέθοδο καθαρή, χωρίς βίαια στοιχεία. Ο Μακαρένκο, ωστόσο, κατόρθωσε να μεταμορφώσει τα «δύσκολα» αυτά παιδιά σε σωστούς και ικανούς πολίτες, μόνο με υπομονή, προσπαθώντας να αναπτύξει μέσα τους αισθήματα αγάπης τόσο για την εργασία όσο και το ένα παιδί για το άλλο. Και έτσι πέτυχε το στόχο του.

Βιογραφικό δράμα παραγωγής Σοβιετικής Ένωσης 1956 σε επανέκδοση το 2013

Ένας φάρος για τον σημερινό παιδαγωγό και τον ρόλο του στο σχολείο, όπου πρέπει να δίνει το προσωπικό παράδειγμα της θυσίας, της ανιδιοτέλειας και της μάχης ενάντια στο βόλεμα και τη μοιρολατρία

“Το θαυμάσιο και εκπληκτικό πετυχημένο παιδαγωγικό αυτό πείραμα έχει παγκόσμιο σημασία”
Μαξίμ Γκόρκι

"Το βιβλίο αυτό δεν έχει προηγούμενο. Είναι ένας νέος τύπος βιβλίου. Τίποτα δεν μπορεί να σκιάσει την ακτινοβολία του ή να φράξει το μέλλον του".
Λουί Αραγκόν

Πως πέρασαν χιλιάδες νέοι από το έγκλημα των δρόμων και την ορφάνια στον κόσμο της γνώσης, της ανθρωπιάς και της δημιουργίας!
Βασισμένο στο διάσημο ομώνυμο βιβλίο του διασημότερο έργο του ΑΝΤΟΝ ΜΑΚΑΡΕΝΚΟ στην κορυφαία του κινηματογραφική απόδοση

Με τον κορυφαίο ηθοποιό V. EMELIANOV, στο ρόλο του παιδαγωγού Αντόν Μακαρένκο

Το εκπαιδευτικό έργο του Αντόν Μακαρένκο που κατάφερε να μορφώσει εκατοντάδες νεαρούς παραβάτες δημιουργώντας και διαπαιδαγωγόντας το "σοβιετικό" άνθρωπο, τον άνθρωπο που κλήθηκε να θεμελιώσει και να αναπτύξει το πρώτο κοινωνικό σύστημα στην ανθρώπινη ιστορία στο οποίο καταργήθηκε η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο

? Συμμετοχή στο Φεστιβάλ Βενετίας 1956

Μία ταινία ντοκουμέντο για την πρωτοποριακή παιδαγωγική μέθοδο του Α. Μακαρένκο, ενάντια στη βία και στη σκληρότητα που εφαρμόζονταν ως εκπαιδευτικά εργαλεία έως τότε. Ένα φιλμ για τη δύναμη της αφοσίωσης, της αγάπης και της επιμονής, ενάντια στα κοινωνικά στεγανά.

Ανάλυση Ταινίας
Ο κεντρικός ήρωας της ταινίας, που ενσαρκώνει τον αληθινό Μακαρένκο, είναι ο Νικολάι Σέργκιεφ. Τα παιδιά που πήρε υπό την προστασία του ήταν ορφανά του Ρωσικού εμφυλίου πολέμου και του λιμού που ακολούθησε. Άρα παιδιά τραυματισμένα τόσο ψυχικά όσο και σωματικά. «Τα περισσότερα από αυτά κατόρθωσαν να μείνουν ζωντανά εξαιτίας της εφευρετικότητας που ανέπτυξαν με σκοπό την επιβίωση: ακολουθούσαν περιφερόμενους θιάσους, αποτολμούσαν κλοπές και γενικά θεωρούνταν κοινωνικά απόβλητα και αντιμετωπίζονταν ως εγκληματίες.». Γίνεται καθ όλα αυτά κατανοητό, πως η πρόκληση για τον ήρωα της ταινίας (τον ίδιο τον Μακαρένκο στην πραγματικότητα) για να κάνει αυτά τα νέα παιδιά, από αλήτες του δρόμου, σωστούς πολίτες, ήταν τεράστια.

Πρόσθετες Πληροφορίες
Το "Παιδαγωγικό Ποίημα" είναι η ιστορία μιας κολεκτίβας παιδιών, υπό τη διεύθυνση του Αντόν Μακάρενκο, και χωρίζεται σε τρία χρονικά μέρη, με βάση την εξέλιξη των παιδιών αυτών: από την αλητεία στην αγωνιστική διάπλαση του χαρακτήρα και τη θεωρητική τους διαπαιδαγώγηση με το στοιχείο της αλληλεγγύης και τα χαρακτηριστικά της νέας ζωής: συμμετοχή, λογοδοσία, υπευθυνότητα. Κι απ’ την επιτυχία της κολεκτίβας Γκόρκι –η οποία πήρε το όνομά της από το γνωστό Ρώσο συγγραφέα*- στην «εξαγωγή» του παραδείγματος και των τροφίμων της, σε μια μεγαλύτερη κολεκτίβα (το σταθμό του Κουριάζ), όπου υπήρχε ως ενδεχόμενο κι ο κίνδυνος της οπισθοδρόμησης για τα παιδιά του «Γκόρκι», αλλά τελικά τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά. Πρόκειται για την εφαρμογή και την επιτυχία μιας πρωτοποριακής για την εποχή (ακόμη και για τη σημερινή) παιδαγωγικής μεθόδου, όσον αφορά την ανατροφή και την εκπαίδευση παιδιών. Το “Παιδαγωγικό ποίημα” αναδεικνύει τη γιγάντια προσπάθεια που κατέβαλε ο Άντον Μακαρένκο, ο Μαξίμ Γκόρκι και άλλοι διανοούμενοι της Σοβιετικής Ένωσης, προκειμένου να δημιουργήσουν και να διαπαιδαγωγήσουν το "σοβιετικό" άνθρωπο, τον άνθρωπο που κλήθηκε να θεμελιώσει και να αναπτύξει το πρώτο κοινωνικό σύστημα στην ανθρώπινη ιστορία στο οποίο καταργήθηκε η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.
(*Υπ’ όψιν ότι ο Γκόρκι είχε αναγκαστεί να απομακρυνθεί σε μικρή ηλικία απ’ το σπίτι του και γνώριζε από πρώτο χέρι τα προβλήματα και τις δυσκολίες που είχαν να αντιμετωπίσουν. Και η εξέλιξή του αποτελούσε πρότυπο για τα παιδιά της κολεκτίβας, που διατηρούσαν αλληλογραφία με το συγγραφέα και είχαν την τύχη να τους επισκεφτεί προσωπικά στο σταθμό τους).
Στο βιβλίο του «Το Παιδαγωγικό Ποίημα», ο Μακαρένκο με το ίδιο θάρρος υποστηρίζει την ίδια θέση – πρωτοποριακή για τα τότε δεδομένα, αλλά και για τη σημερινή ακόμα εποχή -, όταν ο υπεύθυνος του τμήματος Δημόσιας Εκπαίδευσης της Ρωσίας αρνείται να πιστέψει πως διανοούμενοι όπως ο Μακαρένκο είναι ικανοί να χειριστούν αυτή την κατηγορία νέων, δηλαδή τα παρείσακτα ορφανά, αλήτες των δρόμων. Ο Μακαρένκο όμως, αντί να σκεφτεί τη φυλάκιση ως λύση (όπως έκαναν όλοι οι υπόλοιποι τότε), την αποδέχεται μόνο στην περίπτωση που οι νεαροί αυτοί αρνηθούν εντελώς ακόμη και το να προσπαθήσουν να ζήσουν στην κοινότητά του, τον σταθμό «Γκόρκι». Στην πραγματικότητα, ο Μακαρένκο διαρκώς αποφεύγει να χρησιμοποιεί τη φυλακή ως «παιδαγωγική μέθοδο», ακόμη κι αν αυτό σημαίνει εκπτώσεις στην πειθαρχία (Μακαρένκο τ. 1, κεφ. 2).

Στο βιβλίο του, ο Μακαρένκο καταγγέλλει τη ζωή σε ένα σαραβαλιασμένο αναμορφωτήριο, όπου τα παιδιά που ζουν εκεί καταγγέλλουν πως τα δέρνουν όλη την ώρα (Μακαρένκο τ 2, κεφ. 17). Αντίθετα, ο ίδιος μαζί με τον Κυβερνήτη της περιφέρειάς του, καταγγέλλουν και απορρίπτουν τα προεπαναστατικά αναμορφωτήρια για «ειδικές κατηγορίες παιδιών». Μάλιστα, ο Μακαρένκο, αναφερόμενος στο νέο τύπο ανθρώπου, το Σοσιαλιστή Άνθρωπο που η Σοβιετική Ένωση επιχειρούσε να δημιουργήσει, έγραψε ότι: «Το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να εφεύρουμε νέες μεθόδους για τη δημιουργία του νέου ανθρώπου!» (Μακαρένκο τ 1, κεφ. 1).

Η νέα αυτή μέθοδος που βρήκε και εφήρμοσε ο Μακαρένκο ήταν το συνεργατικό εργαστήριο και στην ταινία εμφανίζονται σκηνές με τα παιδιά εργάζονται σ’ αυτό το «εργαστήριο». Τα παιδιά που χαρούμενα, που απασχολούνται δημιουργικά. Για παράδειγμα, υπάρχουν σκηνές που δείχνουν τα παιδιά να κατασκευάζουν καρέκλες και μπότες ή να φτιάχνουν ένα σιδερένιο κρεβάτι ή να εκπαιδεύονται στην κατεργασία του ξύλου. Μέσα από τέτοιες σκηνές παρουσιάζεται η μεταμόρφωση του αλήτη των δρόμων σε μηχανικό ή κατασκευαστή.

Παιδαγωγικό Ποίημα – Το βιβλίο και ο συγγραφέας
"Το βιβλίο αυτό δεν έχει προηγούμενο. Είναι ένας νέος τύπος βιβλίου. Τίποτα δεν μπορεί να σκιάσει την ακτινοβολία του ή να φράξει το μέλλον του".
Λουί Αραγκόν
Το βραβευμένο βιβλίο του Αντόν Μακαρένκο “Παιδαγωγικό ποίημα” κυκλοφόρησε το 1936. Στα ελληνικά κυκλοφορεί (σε δύο τόμους) από τις εκδόσεις “Σύγχρονη Εποχή”.
O Αντόν Σεµιόνοβιτς Μακάρενκο γεννήθηκε το 1888 στο Μπέλοπολ του Κυβερνείου του Χάρκοβο. Το 1905 αποφοίτησε από το Διδασκαλείο και άρχισε την εκπαιδευτική σταδιοδροµία του. Με εντολή του σοβιετικού κράτους, ο Α.Σ.Μακάρενκο, από το 1920, εφάρµοσε τις πρωτοποριακές παιδαγωγικές του µεθόδους στο Σταθµό Μ. Γκόρκι, που προοριζόταν για την ηθική, πολιτική και κοινωνική διαπαιδαγώγηση των ανήλικων παραβατών του νόµου. Και αργότερα, το 1928, ο ίδιος πάλι οργάνωσε και διηύθυνε την Εργατική Κοµµούνα ανηλίκων Φ. Τζερζίνσκι.?Ο Α.Σ. Μακάρενκο δεν υπήρξε µόνο ένας προικισµένος επιστήµονας-παιδαγωγός.?Ήταν ταυτόχρονα και ένα πηγαίο, γνήσιο λογοτεχνικό ταλέντο.Έτσι, τα έργα του, όπου εκθέτει τις πρωτοποριακές παιδαγωγικές του αντιλήψεις, συνδυάζουν και µια σπάνια φλέβα λογοτεχνικού ύφους.?Τα κύρια λογοτεχνικά έργα του Α.Σ. Μακάρενκο είναι: Το Παιδαγωγικό ποίηµα, Η πορεία του 30ού έτους, Σηµαίες πάνω στους πύργους και το θεωρητικό του έργο Βιβλίο για τους γονείς.?Γι' αυτήν ακριβώς την πλούσια προσφορά του, ο Α.Σ. Μακάρενκο έχει τιµηθεί µε το παράσηµο της Κόκκινης Σηµαίας. Παιδαγωγικό ποίημα

Επίλογος του Μακαρένκο στο βιβλίο του «ΤΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΟΙΗΜΑ»
…Και με τον ίδιο τρόπο συμβαίνουν πάλι διάφορα γεγονότα, με τον ίδιο τρόπο διαμορφώνονται οι χαρακτήρες, έτσι που και που, όπως γίνεται και με τις μέλισσες, που σαν σημαίνει συναγερμός, ρίχνεται ολόκληρη η κολεχτίβα εκεί που εμφανίζεται κίνδυνος. Κι έτσι το ίδιο δύσκολη και πονηρή παραμένει η επιστήμη της παιδαγωγικής.
Όμως, τα πράγματα είναι τώρα πια κάπως ευκολότερα. Είναι μακριά, πολύ μακριά η πρώτη εκείνη μέρα μου στο Σταθμό Γκόρκι, η γιομάτη ντροπή κι ανημπόρια. Τώρα ζωγραφίζεται λίγο-λίγο μπροστά μου η εικόνα ενός χαρούμενου πανοράματος. Ευκολότερα είναι τώρα πια. Σε πολλά κιόλας μέρη της Σοβιετικής Ένωσης μπήκαν τα θεμέλια μιας σοβαρής παιδαγωγικής δουλιάς, τώρα πια το Κόμμα δίνει τα τελευταία χτυπήματα στις τελευταίες φωλιές του άτυχου κι αλητοποημένου παιδικού κόσμου.
Κι ίσως πολύ γρήγορα στη χώρα μας θα σταματήσουν να γράφουν «παιδαγωγικά ποιήματα» για να γράψουν ένα απλό και πραχτικό βιβλιαράκι : « Μέθοδος κομμουνιστικής διαπαιδαγώγησης»

Χάρκοβοο, 1925-1935


ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
Συγγραφέας: Αντόν Σεµιόνοβιτς Μακάρενκο
Μετάφραση: Ζήνων Ζορζοβίλης
Εκδόσεις: Σύγχρονη Εποχή, 2010

Το Παιδαγωγικό ποίημα αναδεικνύει τη γιγάντια προσπάθεια που κατέβαλαν οι
μπολσεβίκοι, προκειμένου να δημιουργήσουν και να διαπαιδαγωγήσουν το σοβιετικό
άνθρωπο, τον άνθρωπο που κλήθηκε να θεμελιώσει και να αναπτύξει το πρώτο κοινωνικό σύστημα στην ανθρώπινη ιστορία στο οποίο καταργήθηκε η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.
Έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και κατέκτησε τη διεθνή αναγνώριση.
Εκτιμώντας την αξία του έργου αυτού, ο Λουί Αραγκόν έγραφε: «Το βιβλίο
αυτό δεν έχει προηγούμενο. Είναι ένας νέος τύπος βιβλίου. Τίποτα δεν μπορεί να
σκιάσει την ακτινοβολία του ή να φράξει το μέλλον του… Κι εγώ όσο πιο πολύ
σκεφτόμουν και προβληματιζόμουν τόσο έβρισκα πιο πολλές ομοιότητες ανάμεσα
στα προτσές διαπαιδαγώγησης και στα συνηθισμένα προτσές της υλικής παραγωγής...
Η προσωπικότητα του ανθρώπου εξακολουθούσε μέσα στη σκέψη µου να μένει
τέτοια µε όλη της την πολυπλοκότητα, τον πλούτο και την ομορφιά της, όμως
µου φαινόταν πως, ακριβώς γι’ αυτό, απέναντί της πρέπει να χρησιμοποιήσεις πιο
ακριβολογημένους μετρητές, µε μεγαλύτερη ευθύνη κι εμπιστοσύνη... Ένας βαθύς και μελετημένος συσχετισμός ανάμεσα στην παραγωγή και στη διαπαιδαγώγηση όχι
μονάχα δεν πρόσβαλλε τη γνώμη µου για την αξία του ανθρώπου, αλλά αντίθετα, µε
πότιζε µε έναν αφάνταστο σεβασμό προς τον άνθρωπο!»

«Το παιδαγωγικό ποίημα»
Το παιδαγωγικό ποίημα δεν είναι απλώς ένα ωραίο λογοτεχνικό βιβλίο, αλλά ένα
σπάνιο έργο• όχι μόνο γιατί τη συγγραφή του διήρκεσε δέκα χρόνια, από το 1925 μέχρι
το 1935, αλλά γιατί αποτύπωνε την τιτάνια μάχη του σοβιετικού λαού να κάνει ένα
ιστορικό άλμα και να διαβεί τη νοητή γραμμή της ανθρώπινης προϊστορίας και των
εκμεταλλευτικών συστημάτων. Ένα άλμα που παρουσιάζεται με βιωματικό, γλαφυρό
κι ενίοτε χιουμοριστικό τρόπο, μέσα από τη ζωή «συνηθισμένων ανθρώπων»• των
παιδιών μιας αποικίας (όπως είναι η πιστή μετάφραση του τίτλου από τα ρώσικα)
ή ενός παιδικού σταθμού (όπως επέλεξε να το αποδώσει στην πρώτη μετάφραση
του έργο, ο Ζήνων Ζορζοβίλης), όπου ο βασικός σκοπός είναι η διάπλαση κι η
δημιουργία του νέου ανθρώπου. Οι γενικές κατευθύνσεις υπάρχουν, αλλά οι δρόμοι
και τα μέσα για την υλοποίησή τους δεν είναι δεδομένα και πρέπει να εφευρεθούν.
Αν στον καπιταλισμό εκατό εκατομμύρια παιδιά υποφέρουν από πείνα και φτώχια
στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις και τον τρίτο κόσμο, η επαναστατική Ρωσία,
ρημαγμένη από συνεχείς πολέμους, είχε να αντιμετωπίσει το εκρηκτικό πρόβλημα
7,5 εκατομμυρίων ορφανών που είχαν μείνει στο δρόμο και κατέληγαν στην επαιτεία,
τα ναρκωτικά και τις συμμορίες. Κατόρθωσε όμως με πενιχρά μέσα να εντάξει τα
περισσότερα σε ειδικές εργασιακές κολεκτίβες, ακόμα και να σπουδάσει κάποια από
αυτά.
Το παιδαγωγικό ποίημα είναι η ιστορία μιας τέτοια κολεκτίβας παιδιών, υπό τη
διεύθυνση του Αντόν Μακάρενκο, και χωρίζεται σε τρία χρονικά μέρη, με βάση την
εξέλιξη των παιδιών: από την αλητεία στην αγωνιστική διάπλαση του χαρακτήρα
και τη θεωρητική τους διαπαιδαγώγηση με το στοιχείο της αλληλεγγύης και τα
χαρακτηριστικά της νέας ζωής: συμμετοχή, λογοδοσία, υπευθυνότητα. Κι απ’ την
επιτυχία της κολεκτίβας Γκόρκι –η οποία πήρε το όνομά της από το γνωστό Ρώσο
συγγραφέα*- στην «εξαγωγή» του παραδείγματος και των τροφίμων της, σε μια
μεγαλύτερη κολεκτίβα (το σταθμό του Κουριάζ), όπου υπήρχε ως ενδεχόμενο
κι ο κίνδυνος της οπισθοδρόμησης για τα παιδιά του Γκόρκι, αλλά τελικά τα
αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά.
(*Υπ’ όψιν ότι ο Γκόρκι είχε αναγκαστεί να απομακρυνθεί σε μικρή ηλικία απ’
το σπίτι του και γνώριζε από πρώτο χέρι τα προβλήματα και τις δυσκολίες που
είχαν να αντιμετωπίσουν. Και η εξέλιξή του αποτελούσε πρότυπο για τα παιδιά της
κολεκτίβας, που διατηρούσαν αλληλογραφία με το συγγραφέα και είχαν την τύχη να
τους επισκεφτεί προσωπικά στο σταθμό τους).
Παρόλα αυτά οι τότε σοβιετικοί ιθύνοντες, που ανήκαν στη σχολή της λεγόμενης
ελεύθερης αντι-αυταρχικής παιδαγωγικής, αντιμετώπιζαν με καχυποψία τις
παιδαγωγικές μεθόδους του Μακάρενκο: τον κατηγορούν για στενό πρακτικισμό και
ροπή προς τη στρατιωτικοποίηση (ξεχνώντας σε ποια περίοδο και σε τι περιβάλλον
λειτουργούσε), ενώ θεωρούν την εργασιακή άμιλλα μεταξύ των ομάδων της
κολεκτίβας κατάλοιπο του καπιταλιστικού ανταγωνισμού! Ο Μακάρενκο θεωρεί τους
επικριτές του «παιδαγωγούς του Ολύμπου», που ζουν στον ουρανό κι ενδιαφέρονται
μόνο για τις ιδέες, μακριά από την ζωντανή πραγματικότητα. Απορρίπτει τη λογική
του ανθρώπου που «αυτοαναπτύσσεται» σαν αέριο και κατακτά αυθόρμητα την
κομμουνιστική διαπαιδαγώγηση, τονίζοντας τη σημασία της καλλιέργειας –για να
μην ξεπηδήσουν αυθόρμητα αγριόχορτα.

Ο Μακάρενκο αρνείται να βάλει νερό στο κρασί του και εξωθείται στην παραίτηση
από τη θέση του, όχι όμως και από την υπόθεση που υπερασπίζεται. Μερικά
χρόνια αργότερα αναλαμβάνει την ευθύνη της παιδικής κομμούνας Τζερζίνσκι,
που σε αντίθεση με τις προηγούμενες δε βασίζεται στην αγροτική οικονομία, αλλά
είναι βιομηχανική επιχείρηση• κι εξιστορεί την εξέλιξη αυτού του σταθμού στο
βιβλίο «σημαίες στους πύργους», που δυστυχώς δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά.
Στο παιδαγωγικό ποίημα πάντως –το οποίο έχει μεταφερθεί και στη μεγάλη οθόνη-
έχει δώσει ήδη τα βασικά σημεία που καθόρισαν την παιδαγωγική του μέθοδο και
πρακτική.
Παράλληλα στο άρθρο του «ο σκοπός της διαπαιδαγώγησης» τονίζει τη διαλεκτική
αλληλεπίδραση της ομάδας (κολεκτίβας) και της προσωπικότητας του ατόμου.
Ωστόσο δε διατύπωσε ποτέ κάποιο ολοκληρωμένο θεωρητικό σύστημα ή κάποιο
συνολικό εκπαιδευτικό σχέδιο, γιατί είχε επίγνωση του μέτρου της δουλειάς του
(που εξειδίκευε σε κολεκτίβες με ορφανά παιδιά) καθώς και της πολυπλοκότητας
της εκπαιδευτικής διαδικασίας, που θα καθιστούσε μια λεπτομερή περιγραφή - πέρα
από τις βασικές αρχές- άχρηστη και πιθανόν επιζήμια. Εξάλλου ο Μακάρενκο πέθανε
σχετικά νέος, την Πρωταπριλιά του 39’, λίγο καιρό αφού είχε κάνει αίτηση για να
γίνει μέλος του κόμματος.
Πολλοί επιχειρούν να ερμηνεύσουν αυτή τη μεγαλειώδη προσπάθεια και τους
παράγοντες που την καθόρισαν αποστειρωμένα, μακριά από το κίνητρο της
σοσιαλιστικής αλλαγής μιας χώρας που από «αγράμματη» έγινε πρωτοπόρα στις
επιστήμες. Όπως είχε πει κι ένας μεγάλος Έλληνας παιδαγωγός, ο Δ. Γληνός, «η
εκπαιδευτική μεταρρύθμιση είναι μια βαθιά πολιτική πράξη κι απαιτεί συνολικές
κοινωνικο-πολιτικές αλλαγές». Οι ιδέες του Μακάρενκο λοιπόν δε θα μπορούσαν
να εμφανιστούν, πόσο μάλλον να λειτουργήσουν εκτός της σοβιετικής ένωσης. Δεν
ήταν δηλαδή απλώς κάποιες ιδέες που έπεσαν σε εύφορο έδαφος, αλλά καρπός αυτών
ακριβώς των αλλαγών που συντελούνταν στη σοβιετική κοινωνία.

Οι σοβιετικοί έφτιαξαν πολυτεχνικά σχολεία βασισμένοι και στις σημειώσεις
των κλασικών για τη σημασία της εργασίας στην εξέλιξη της ανθρώπινης
προσωπικότητας –η οποία αποτέλεσε τον πυρήνα της θεωρίας της δραστηριότητας
και της πρωτοπόρας σοβιετικής ψυχολογίας, σε αντίθεση με το φροϋδικό ρεύμα και
την αστική παιδαγωγική. Η τελευταία αντιλαμβάνεται την ανάπτυξη του παιδιού ως
ανάπτυξη των ενστίκτων του είτε ως απόρριψή τους και προσαρμογή του ενήλικα
στο καταπιεστικό κοινωνικό περιβάλλον. Οι σοβιετικοί αντιθέτως αντιλαμβάνονταν
την διαπαιδαγώγηση ως μια εξελικτική διαδικασία, στην οποία παρεμβάλλεται το
σύνολο της κοινωνίας, όπου όλοι ανεξαιρέτως μπορούν να διαπαιδαγωγηθούν, να
αφομοιώσουν, να δράσουν και να αλλάξουν. Κατέρριψαν δηλαδή τους ταξικούς
φραγμούς, αλλά και τις αντιλήψεις του βιολογικού ανταγωνισμού – κάποιοι παίρνουν
τα γράμματα, άλλοι όχι - καθιερώνοντας ως βάση την υποχρεωτική μόρφωση για
όλους. Και αυτή η διαδικασία δεν ερχόταν σε αντίθεση με την ανθρώπινη φύση και
τα ένστικτα, αλλά βασιζόταν ακριβώς στην κοινωνική φύση του ανθρώπου.
Όλα τα παραπάνω είχαν κι αντίστοιχη πρακτική σημασία, καθώς απαντούσαν στο
ερώτημα αν «προηγείται η μάθηση ή η διαπαιδαγώγηση» και στις προτεραιότητες
που έθετε κάθε κοινωνικό σύστημα. Ο καπιταλισμός στερεί τη μόρφωση από το
λαό, γιατί χρειάζεται φτηνό εργατικό δυναμικό, καταρτισμένο με κουτσουρεμένη
μάθηση και συγκεκριμένες δεξιότητες• που να είναι ευέλικτο κι υπάκουο, σκύβοντας
το κεφάλι σε ό,τι του επιβάλουν. Ενώ το σοσιαλιστικό σύστημα καλλιεργεί τη
δίψα για μάθηση, προχωρά όμως πέρα από αυτό, στην ολόπλευρη διαπαιδαγώγηση
του ατόμου. Γιατί όπως είπε ένας ρώσος παιδαγωγός: αν ο άνθρωπος μείνει
μόνο μαθητής, τότε παύει να είναι άνθρωπος. Αυτό δε σημαίνει ότι το σοβιετικό
εκπαιδευτικό σύστημα δεν είχε αδυναμίες και προβλήματα – ειδικά μετά την
απομάκρυνση από τις σοσιαλιστικές νομοτέλειες στη σφαίρα της οικονομίας και το
αρνητικό αντίκτυπό τους στο εποικοδόμημα. Αλλά αυτά τα προβλήματα δεν είχαν
καμία σχέση με όσα βιώνουμε σήμερα, καθώς ο σοσιαλισμός είχε λυμένα βασικά
ζητήματα που ο καπιταλισμός ούτε μπορεί ούτε θέλει να λύσει.
Κατά πολλούς, Το παιδαγωγικό ποίημα αποτελεί φάρο για το σημερινό παιδαγωγό
και το ρόλο του στο σχολείο, που πρέπει να δίνει το προσωπικό παράδειγμα της
θυσίας, της ανιδιοτέλειας και της μάχης ενάντια στο βόλεμα και τη μοιρολατρία.
Σχεδόν καλεί τους μελλοντικούς δασκάλους και παιδαγωγούς να σταθούν στο ύψος
των περιστάσεων και να αποτιμήσουν την πλούσια σοβιετική πείρα.

Αλεξέι Μασλιούκοφ – «Παιδαγωγικό ποίημα»

Η ταινία που βασίστηκε πάνω στο ομώνυμο βιβλίο του Α. Μακαρένκο
Πώς κατόρθωσε ο Σοβιετικός παιδαγωγός Άντον Μακαρένκο να μορφώσει επιτυχώς
εκατοντάδες νεαρούς παραβάτες; Το φιλμ του Αλεξέι Μασλιούκοφ, «Παιδαγωγικό
ποίημα» (1955) αποτελεί την απάντηση, έστω και ως ταινία μυθοπλασίας, βασισμένη
όμως στη ζωή και το έργο του Μακαρένκο στον σταθμό «Γκόρκι». Η συγκεκριμένη
ταινία αποτελεί μία εξαιρετική προσπάθεια αναπαράστασης των μεθόδων του
Μακαρένκο όσον αφορά την ανατροφή και τη μόρφωση των παιδιών.
Η ταινία αντανακλά πολλές από τις εμπειρίες που βίωσαν τόσο τα παιδιά όσο και ο
ίδιος ο Μακαρένκο στον σταθμό «Γκόρκι» και ας μην αποτελεί εντελώς αληθινή
αναπαράστασή τους. Το σημαντικό είναι πως η ταινία αναδεικνύει το εκπαιδευτικό
έργο του Μακαρένκο ως προς την απόρριψη των βίαιων και αντιπαιδαγωγικών
μεθόδων εκμάθησης του παρελθόντος. Καλό είναι να έχουμε υπόψιν μας πως μιλάμε
για τη δεκαετία του 1920, που όλα αυτά φάνταζαν εξαιρετικά ρηξικέλευθα. Εξάλλου,
ακόμη και σήμερα δεν έχουμε κατορθώσει να εφαρμόσουμε μία εκπαιδευτική μέθοδο
καθαρή, χωρίς βίαια στοιχεία. Ο Μακαρένκο, ωστόσο, κατόρθωσε να μεταμορφώσει
τα «δύσκολα» αυτά παιδιά σε σωστούς και ικανούς πολίτες, μόνο με υπομονή,
προσπαθώντας να αναπτύξει μέσα τους αισθήματα αγάπης τόσο για την εργασία όσο
και το ένα παιδί για το άλλο. Και έτσι πέτυχε το στόχο του.
Ο κεντρικός ήρωας της ταινίας, που ενσαρκώνει τον αληθινό Μακαρένκο, είναι ο
Νικολάι Σέργκιεφ. Τα παιδιά που πήρε υπό την προστασία του ήταν ορφανά του
Ρωσικού εμφυλίου πολέμου και του λιμού που ακολούθησε. Άρα παιδιά τραυματισμένα
τόσο ψυχικά όσο και σωματικά. «Τα περισσότερα από αυτά κατόρθωσαν να μείνουν
ζωντανά εξαιτίας της εφευρετικότητας που ανέπτυξαν με σκοπό την επιβίωση:
ακολουθούσαν περιφερόμενους θιάσους, αποτολμούσαν κλοπές και γενικά θεωρούνταν
κοινωνικά απόβλητα και αντιμετωπίζονταν ως εγκληματίες.».
Γίνεται καθ όλα αυτά κατανοητό, πως η πρόκληση για τον ήρωα της ταινίας (τον ίδιο
τον Μακαρένκο στην πραγματικότητα) για να κάνει αυτά τα νέα παιδιά, από αλήτες του
δρόμου, σωστούς πολίτες, ήταν τεράστια.
Στο βιβλίο του «Το Παιδαγωγικό Ποίημα», ο Μακαρένκο με το ίδιο θάρρος υποστηρίζει
την ίδια θέση – πρωτοποριακή για τα τότε δεδομένα, αλλά και για τη σημερινή ακόμα
εποχή -, όταν ο υπεύθυνος του τμήματος Δημόσιας Εκπαίδευσης της Ρωσίας αρνείται
να πιστεύει πως διανοούμενοι όπως ο Μακαρένκο είναι ικανοί να χειριστούν αυτή την
κατηγορία νέων, δηλαδή τα παρείσακτα ορφανά, αλήτες των δρόμων. Ο Μακαρένκο
όμως, αντί να σκεφτεί τη φυλάκιση ως λύση (όπως έκαναν όλοι οι υπόλοιποι τότε),
την αποδέχεται μόνο στην περίπτωση που οι νεαροί αυτοί αρνηθούν εντελώς ακόμη
και το να προσπαθήσουν να ζήσουν στην κοινότητά του, την Αποικία Γκόρκι. Στην
πραγματικότητα, ο Μακαρένκο διαρκώς αποφεύγει να χρησιμοποιεί τη φυλακή
ως «παιδαγωγική μέθοδο», ακόμη κι αν αυτό σημαίνει εκπτώσεις στην πειθαρχία
(Μακαρένκο τ. 1, κεφ. 2).
Στο βιβλίο του, ο Μακαρένκο καταγγέλλει τη ζωή σε ένα σαραβαλιασμένο
αναμορφωτήριο, όπου τα παιδιά που ζουν εκεί καταγγέλλουν πως τα δέρνουν όλη
την ώρα (Μακαρένκο τ 2, κεφ. 17). Αντίθετα, ο ίδιος μαζί με τον Κυβερνήτη της
περιφέρειάς του, καταγγέλλουν και απορρίπτουν τα προεπαναστατικά αναμορφωτήρια
για «ειδικές κατηγορίες παιδιών». Μάλιστα, ο Μακαρένκο, αναφερόμενος στο νέο
τύπο ανθρώπου, το Σοσιαλιστή Άνθρωπο που η τότε Σοβιετική Ένωση επιχειρούσε να
δημιουργήσει, έγραψε ότι: «Το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να εφεύρουμε νέα
μεθόδους για τη δημιουργία του νέου ανθρώπου!» (Μακαρένκο τ 1, κεφ. 1).
Η νέα αυτή μέθοδος που βρήκε και εφήρμοσε ο Μακαρένκο ήταν το συνεργατικό
εργαστήριο. Στην ταινία, ακούγεται χαρούμενη μουσική όσο τα παιδιά εργάζονται
α αυτό το «εργαστήριο». Για να δείξει ακριβώς το πώς η επιθυμία τους για εργασία
αντικατέστησε τις κακές τους συνήθειες του να κλέβουν και να τσακώνονται, η κάμερα
κινείται ανάμεσα στον Μουσταφά που έκοβε ύφασμα από το φουστάνι μιας γυναίκας,
όταν ζούσε στους δρόμους ως κλεφτρόνι, και στο Μουσταφά που κόβει δερμάτινα
υφάσματα στο κατάστημα της Αποικίας (Αποικία Γκόρκι: ο Γκόρκι είχε αναγκαστεί
να απομακρυνθεί σε μικρή ηλικία απ’ το σπίτι του και γνώριζε από πρώτο χέρι τα
προβλήματα και τις δυσκολίες που είχαν να αντιμετωπίσουν αυτά τα παιδιά. Και η
εξέλιξή του αποτελούσε πρότυπο για τα παιδιά της κολεκτίβας, που διατηρούσαν
αλληλογραφία με το συγγραφέα και είχαν την τύχη να τους επισκεφτεί προσωπικά στο
σταθμό τους). Και αφού τελειώνει με το δερμάτινο, η κάμερα γυρίζει στο χαμογελαστό
πρόσωπο του Μουσταφά και ο θεατής μπορεί να δει πόσο ικανοποιημένος είναι για τον
εαυτό του και πόσο περήφανος για το αποτέλεσμα της δουλειάς του.
Στο φιλμ, υπάρχουν πολλές παρόμοιες σκηνές. Παιδιά που εργάζονται χαρούμενα, που
απασχολούνται δημιουργικά. Για παράδειγμα, υπάρχουν σκηνές που δείχνουν τα παιδιά
να κατασκευάζουν καρέκλες και μπότες ή να φτιάχνουν ένα σιδερένιο κρεβάτι ή να
εκπαιδεύονται στην κατεργασία του ξύλου. Μετά από όλες αυτές τις σκηνές, η κάμερα
επικεντρώνεται στο πόσο περήφανα νιώθουν και στο πόση ικανοποίηση παίρνουν από
αυτό που κάνουν. Συγκεκριμένα, μετά από μια τέτοια σκηνή, στην οθόνη αναγράφεται
το εξής: «Κάπως έτσι ξενικά η μεταμόρφωση του αλήτη των δρόμων σε μηχανικό ή
κατασκευαστή και χειρονάκτη!».


ΑΝΤΙ ΓΙΑ ΠΡΟΛΟΓΟ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ ΣΤΗ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ»
τοΰ Μαξίμ Γκόρκι

Είχα έπισκεφθεΐ τό μοναστήρι Κουριάζ τό καλοκαίρι τοΰ 1891 καί εϊχα μιά συζήτηση μέ τόν διάσημο τότε 'Ιωάννη τής Κρονστάν- δης. ’Αλλά δεν θυμήθηκα τήν επίσκεψή μου σ ’ αύτό τό μοναστήρι παρά τήν τρίτη μέρα τής παραμονής μου έκεϊ, άνάμεσα στούς τετρακόσιους ένοικους του, πρώην άλήτες καί «κοινωνικά επικίνδυνα στοιχεία», μέ τούς όποιους διατηρώ τώρα φιλική άλληλογραφία.
’Αλληλογραφώ μέ τά παιδιά αΰτοΰ τοΰ Στάθμου τέσσερα χρόνια, παρατηρώντας τις σταθερές αλλαγές στις γραμματικές τους γνώσεις καί τήν ορθογραφία, τήν άνάπτυξη τής κοινωνικής τους συνείδησης, τής επίγνωσης τοΰ περιβάλλοντος τους, παρατηρώντας αυτούς τούς μικρούς άναρχικούς, τούς άλήτες, τούς κλέφτες, καί τίς νεαρές πόρνες νά εξελίσσονται σέ αξιοπρεπείς εργαζόμενους άνθρώπους.
Ό Σταθμός υπάρχει εφτά χρόνια, τέσσερα άπ’ τά όποια στό κυβερνείο τής Πολτάβας. Στή διάρκεια των εφτά αυτών χρόνων αρκετές δεκάδες άπό τούς τροφίμους του εγιναν σπουδαστές στίς εργατικές σχολές, στίς γεωργικές καί στρατιωτικές σχολές καί πήγαν σέ άλλους Σταθμούς μέ τήν ιδιότητα τοΰ δασκάλου. Ή ανανέωση των τροφίμων τοΰ Σταθμοΰ γίνεται κανονικά μέ παιδιά πού στέλνονται άπό τήν 'Υπηρεσία Αίωξης τοΰ ’Εγκλήματος καί πού τά μαζεύει ή πολιτοφυλακή άπό τούς δρόμους, ενώ ένας ορισμένος αριθμός άπό μικρούς άλήτες έρχονται εθελοντικά. Ό συνολικός άριθμός των τροφίμων ποτέ δέν πέφτει κάτω άπό τούς τετρακόσιους. Τόν περασμένο Όχτώβρη ενας άπ ’τούς τροφίμους, ό Ν. Ντενισένκο, μοΰ εγραψε άπό μέρους δλων των «διοικητών».
«"Αν ξέρατε πώς έχουν αλλάξει τά πράγματα άπό τότε πού φύγατε! Πολλοί άπ ’ τούς παλιούς μας τροφίμους έχουν ξεκινήσει σε δικό τους δρόμο, στά εργοστάσια, στίς εργατικές καί τις βιομηχανικές σχολές 'Έχουν μείνει πολύ λίγοι άπ ’τούς παλιούς τροφίμους. 01 περισσότεροι είναι νεοφερμένοι. Είναι φυσικά πιό δύσκολο νά οργανώσεις τή ζωή μέ τούς καινούργιους παρά μέ αυτούς πού είχαν ήδη συνηθίσει νά ζοΰν σέ μιά κοινότητα έργαζομένων. Καθώς φεύγουν οί παλιοί τρόφιμοι, ή πειθαρχία στό Σταθμό εχει αρχίσει ν * αδυνατίζει. ’Αλλά εμείς, οί παλιότεροι πού έχουμε μείνει, δέν πρέπει νά επιτρέψουμε νά συμβεϊ αυτό, καί δέ θά τό επιτρέψουμε. Τό σχολείο στό Σταθμό μας έχει τώρα τελείως άναδιοργανωθεί. 'Έχουμε δημιουργήσει ένα νέο εφτάχρονο σχολείο καί μιά σχολή τεχνικής εκπαίδευσης γι ’ αυτούς πού δέν είχαν τήν ευκαιρία νά σπουδάσουν. Ή δίψα γιά μάθηση δέν είναι καί τόσο μεγάλη, μά ούτε ένας άπ ’ τούς τετρακόσιους δέν μένει έξω άπ ’ τό σχολείο».
Σήμερα ό Σταθμός έχει εξήντα δυό κομσομόλους, πού μερικοί άπ ' αυτούς σπουδάζουν στό Χάρκοβο, καί ένας είναι ήδη δευτεροετής φοιτητής τής ’ιατρικής. ’Αλλά δλοι τους μένουν στό Σταθμό πού άπέχει όχτώ βέρστια άπ ’ τήν πόλη. Καί όλοι τους παίρνουν δραστήρια μέρος στήν καθημερινή δουλιά των συντρόφων τους.
Οί τετρακόσιοι τρόφιμοι είναι οργανωμένοι σέ είκοσι τέσσερα τμήματα: ξυλουργοί, εφαρμοστές, καλλιεργητές καί λαχανοκηπουροί, άγελαδοβοσκοί, χοιροτρόφοι, οδηγοί τρακτέρ, φύλακες, τσαγκάρηδες κλπ. Ή φάρμα, αν δέν κάνω λάθος, έχει 43 εκτάρια άγρούς καί λαχανόκηπο καί 27 εκτάρια δάσος. 'Έχει αγελάδες, αλόγα καί 70 γουρούνια άναπαραγωγής, πού τ ’άγοράζουν μ ’ευχαρίστηση οί χωρικοί. 'Έχει γεωργικές μηχανές, δύο τρακτέρ καί τό δικό της ήλεκτρικό σταθμό. Οί ξυλουργοί ετοιμάζουν δώδεκα χιλιάδες ξυλοκιβώτια γιά ένα εργοστάσιο πυρίτιδας.
"Ολες οί υποθέσεις του Σταθμού καί ή καθημερινή ζωή καθοδηγείται ουσιαστικά άπ ’ τούς 24 έκλεγμένους διοικητές των τμημάτων. Αϋτοί κρατούν τά κλειδιά γιά δλες τίς αποθήκες καί έγκαταστάσεις, καταστρώνουν καί σχεδιάζουν τά πλάνα έργασίας, διευθύνουν τή δουλιά καί συμμετέχουν καί οί ίδιοι σ’αυτή, άκριβώς όπως οί υπόλοιποι τρόφιμοι. Τό συμβούλιο των διοικητών αποφασίζει γιά ζητήματα όπως είναι ή πρόσληψη ή όχι των νεοφερμένων, καί δικάζει τά παραπτώματα των συντροφίμων γιά άμέλεια στή δουλιά, ή γιά παράβαση τής πειθαρχίας καί των «παραδόσεων». Ή απόφαση του συμβουλίου των διοικητών - 'επίπληξη μέ εκτέλεση άγγαρείας -
Ανακοινώνεται στόν ένοχο άπ ’ τόν διευθυντή τοΰ Σταθμού, τόν Α. Σ. Μακάρενκο, μέ τήν παρουσία δλων των τροφίμων. Τά σοβαρότερα ή τά επαναλαμβανόμενα αδικήματα, δπως ή τεμπελιά, ή μόνιμη φυγοπονία άπό βαριά δουλιά, ή προσβολή ενός συντρόφου καί οί άλλες πράξεις πού ζημιώνουν τήν κοινότητα, τιμωρούνται μέ διώξιμο άπ' τό Σταθμό. Τέτιες περιπτώσεις, δμως, είναι πολύ σπάνιες. Κάθε μέλος τού συμβουλίου των διοικητών θυμάται πώς ήταν ή ζωή του «έξω». Τό ίδιο συμβαίνει καί μέ τόν παραβάτη, πού απειλείται νά ζήσει σ ’ ένα οίκημα γιά παιδιά, ένα 'ίδρυμα πού δέν άρέσει καθόλου σέ κανένα «άστεγο» παιδί.
Μιά άπ ’ τίς παραδόσεις τοΰ Στάθμου είναι «νά μήν 'έχουν έρωτικές περιπέτειες μέ τά δικά τους κορίτσια». Αυτή ή παράδοση τηρείται αυστηρά καί παραβιάστηκε μόνο μιά φορά στήν ιστορία τοΰ Σταθμού, πού τέλειωσε μέ τραγωδία - μέ τό φόνο τοΰ μωρού. Ή νεαρή μητέρα 'έκρυψε τό νεογέννητο κάτω άπ ’ τό κρεβάτι καί αΰτό έπαθε άσφυξία. Δικάστηκε «τέσσερα χρόνια μέ αναστολή», άπ ’ τό δικαστήριο, άλλά άνατέθηκε στό Σταθμό νά τήν προσέχει καί νά τήν επιβλέπει. ’Αργότερα, νομίζω δτι παντρεύτηκε τόν πατέρα τοΰ παιδιού.
Μιά άλλη παράδοση ήταν αύτή: δταν ή 'Υπηρεσία Δίωξης τοΰ ’Εγκλήματος έφερνε ενα αγόρι ή κορίτσι άπαραγορευόταν αυστηρά νά τούς κάνουν ερωτήσεις γιά τό ποιοί ήταν, πώς ζοΰσαν καί γιατί τούς είχε περιμαζέψει ή 'Υπηρεσία. "Αν κάποιος καινούργιος άρχιζε νά μιλάει γιά τόν εαυτό του, δέν τόν πρόσεχε κανείς, καί αν καυχιόταν γιά τά κατορθώματά του δέν τόν πίστευαν καί γελοιοποιούνταν. Αυτό είχε πάντα καλό αποτέλεσμα, γιατί τοΰ έλεγαν: «Βλέπεις, εδώ δέν είναι φυλακή, εδώ εμείς είμαστε οί άφέντες, άκριβώς τό ίδιο'δπως κι εσύ. Ζήσε, μάθε καί δούλεψε μαζί μας. "Αν δέν σοΰ άρέσει μπορεϊς νά φύγεις».
Αυτός γρήγορα Αντιλαμβάνεται δτι δλα αύτά είναι άλήθεια καί προσαρμόζεται εύκολα στήν κοινότητα. Στά εφτά χρόνια πού λειτουργεί ό Σταθμός δέν υπήρξαν περισσότερες άπό δέκα «Αποχωρήσεις», άν δέν κάνω λάθος.
Ό Ντ., ένας άπ’ τούς άρχηγούς, ήρθε στό Σταθμό δταν ήταν δεκατριών χρονών. Τώρα είναι δεκαεφτά. ’Από τά δεκαπέντε του διοικεί ενα τμήμα πενήντα τροφίμων πού οί περισσότεροι άπ ’αυτούς είναι μεγαλύτεροι του. Μοΰ έχουν πει δτι είναι ένας καλός σύντροφος, καί πολύ αυστηρός καί δίκαιος διοικητής. Στήν έπίσημη αύτοβιογρα- φία του γράφει: « "Οταν ήμουν μέλος τής Κομσομόλ, προσχώρησα στόν αναρχισμό καί διαγράφτηκα γι ’ αυτό. "Αγαπώ τή ζωή, περισσότερο άπ ’ δλα τή μουσική καί τά βιβλία. Μ ’ αρέσει τρομερά ή μουσική».
Μέ δική του πρωτοβουλία, οί τρόφιμοι μου έκαναν ένα θαυμάσιο δώρο: διακόσια ογδόντα τέσσερα μέλη τοϋ Στάθμου έγραψαν καίμοϋ πρόσφεραν τίς αυτοβιογραφίες τους. ΌΝτ. είναι ποιητής πού γράφει λυρική ποίηση στά ουκρανικά. 'Υπάρχουν άρκετοί ακόμα ποιητές στό Σταθμό. Έκδίδεται ένα εικονογραφημένο περιοδικό τό «Προ- μίν» πού τό συντάσσουν τρεις άρθρογράφοι καί τό εικονογραφεί ό Τσ., ένας άλλος «διοικητής» πού είναι ένα πραγματικό ταλέντο καί σοβαρός άνθρωπος. Δέν είναι βέβαιος γιά τό δτι έχει ταλέντο καί τό χρησιμοποιεί μέ μεγάλη προσοχή. Αυτός είναι πρόσφυγας άπό τήν Πολωνία καί άρχισε τή ζωή του σάν άλήτης άπό τά όχτώ του χρόνια. Ήταν σέ μιά παροικία παιδιών στό Γιαροσλάβ, άλλά τό έσκασε άπό κεί κι έγινε πορτοφολάς στά τράμ. ’Αργότερα δούλεψε μ 'έναν όδοντοτεχνίτη άπ ’ τόν όποιο άπόκτησε «τό πάθος γιά τό διάβασμα καί τή ζωγραφική». Άλλά ή «έλξη τοϋ δρόμου» τόν έκανε νά τό σκάσει άπ 3 τόν όδοντοτεχνίτη, παίρνοντας μαζί του... «αρκετά χρυσά τσαρικά νομίσματα». Ξόδεψε τά χρήματα γιά βιβλία, χαρτί καί χρώματα. Μπαρκάρησε στή Λευκή Θάλασσα, σά βοηθός θερμαστή άλλά «επειδή δέν είχε καλή δράση άναγκάστηκε νά ξεμπαρκάρει». “Εγινε «είσπράκτορας φόρων σέ είδος» στήν Πετσιόρα άνάμεσα στούς Ζιριανούς. Έμαθε τή γλώσσα τους καί έζησε μέ τούς Σαμογιέντς. Διέσχισε τά Ουράλια πρός τό Όμπντόρσκ μέ έλκηθρο καί έφτασε στόν ’Αρχάγγελο. Ζοΰσε κλέβοντας καί κοιμόταν σ ’ ένα πανδοχείο. Μετά άρχισε νά ζωγραφίζει ταμπέλες καί σκηνικά. Δούλεψε σ ’ένα εργαστήρι ενώ τήν ίδια περίοδο προετοιμαζόταν καί γιά τό έφτάχρονο σχολείο. Πλαστογράφησε τά πιστοποιητικά καί μπήκε στή Σχολή Τεχνών τής Βιάτκα. «“Ημουν άπό τούς πρώτους πού πέρασαν τίς εξετάσεις, καί άναγνωρίστηκα σάν ταλαντούχος στή ζωγραφική καί τό σχέδιο, άλλά δέν τό πίστεψα». ’Εκλέχτηκε στό σπουδαστικό συμβούλιο καί έκανε πολιτιστική δουλιά. Τό χειμώνα, στή διάρκεια τών διακοπών, τόν συνέλαβαν: «Τά χαρτιά μου μέ βάλαν σέ φασαρίες, καί έμεινα σέ αναμορφωτήριο μέχρι τήν άνοιξη». ’Εκεί έπίσης διάβασε πολύ καί έκανε πολιτιστική δουλιά. ’Αργότερα έγινε ανταποκριτής στή «Σέβερναγια Πράβντα».
"Ολα αύτά λέγονται στήν αυτοβιογραφία χωρίς καυχησιολογία καί φυσικά χωρίς τήν παραμικρή επιθυμία νά προκαλέσουν συμπάθεια. Είναι μιά απλή ειλικρινής αναφορά. «Πέρασα μέσα άπό ενα 'έλος, μετά άπό ενα δάσος. “Εχασα τό δρόμο μου, μπήκα σ' ενα μονοπάτι, ή πορεία ήταν δύσκολη...»
' Ο Τσ. είναι άναμφίβολα ενας πολύ προικισμένος νέος, καί δέ θά πάει άσχημα τώρα, πιστεύω. Ή ιστορία τής ζωής του δέν άποτελεϊ άποκλειστικότητα. Οί περισσότερες άπ ’ δσες έχω διαβάσει ή άκούσει είναι όμοιες μέ τή δική του.
Άπό ποΰ έρχονται αύτοί οί άλήτες; Είναι τά παιδιά των προσφύγων άπ ’ τίς δυτικές επαρχίες, πού τούς έχει σκορπίσει ό άνεμος τοΰ πολέμου σ' δλη τή χώρα, τά ορφανά άνθρώπων πού χάθηκαν στά χρόνια τής έμφύλιας διαμάχης, τών επιδημιών καί τής πείνας. Τά παιδιά μέ κληρονομημένες άδυναμίες πού ύπόκυφαν στίς προκλήσεις τοΰ δρόμου, καί μόνο αυτά πού ήταν έντελώς 'ικανά νά φροντίσουν τόν εαυτό τους στήν πάλη γιά τήν ύπαρξή τους έχουν έπ/βιώσει. Μέ προθυμία πιάνουν δουλιά καί προσαρμόζονται εύκολα στήν πειθαρχία τής εργασίας άν είναι άξιοπρεπής καί δέν υποβιβάζει τόν αύτοσεβα- σμό τους.
Θέλουν νά μάθουν καί μελετούν καλά. 'Εκτιμούν τή σημασία τής συλλογικής δουλιας καί καταλαβαίνουν πόσο πλεονεκτική είναι. Θά έλεγα δτι ή ζωή, ό έξαίρετος μά καί ό αύστηρός αυτός δάσκαλος, έκανε αύτά τά παιδιά νά γίνουν συλλογικοί «στό πνεύμα».
Τήν ίδια ώρα κάθε ένα άπ' αύτά είναι μιά ατομικότητα, λίγο ή πολύ συγκεκριμένα καθορισμένη, κάθε ένα άπ ’ αύτά είναι μιά προσωπικότητα «μέ τό δικό της πρόσωπο». Τά μέλη τοΰ 'Εργατικού Σταθμού τοΰ Κουριάζ δημιουργούν μιά παράξενη έντύπωση «ευγενικής άνατροφής». Αύτό παρατηρεϊται Ιδιαίτερα στον τρόπο πού συμπεριφέρονται στούς «νεαρούς» καί στούς «άπειρους» πού μόλις έχουν έρθει ή τούς έχουν φέρει. Οί μικροί βρίσκονται ξαφνικά σέ μιά άπίστευτη άτμόσφαιρα φροντίδας άπ 'τή μεριά τών μεγαλύτερων πού τούς τρόμαζαν τόσο πολύ στούς δρόμους, τών Ίδιων εφήβων πού τούς χτύπαγαν καί τούς φοβέριζαν, πού τούς δίδαξαν νά κλέβουν, νά πίνουν βότκα, καί πολλά άλλα πράγματα. "Ενας άπό τούς «νεαρούς» βόσκει άγελάδες, παίζει θαυμάσια φλάουτο στήν μπάντα τοΰ Σταθμού. "Εμαθε νά παίζει σέ πέντε μήνες. Είναι πολύ διασκεδαστικό νά τόν βλέπεις νά κρατάει τό χρόνο μέ τό γυμνό ήλιοκαμένο του πόδι. Μοΰ είπε: « "Οταν ήρθα έδώ, πήρα μεγάλη τρομάρα. Λούμ, σκέφτη- κα, κοίταξε πόσοι είναι. Άν άρχίσουν νά σέ χτυπάνε, δέν μπορεϊς να ξεφύγεις. Άλλά κανείς άπ ' αυτούς δέν μ ’ έχει αγγίξει οΰτε μέ τό δακτυλάκι του».
Αισθανόμουν εξαιρετικά άνετα μαζί τους, καί είμαι άνθρωπος πού δέν μπορεϊ νά μιλάει μέ παιδιά. Πάντα φοβάμαι μην πω κάτι πού δέν θά 'άπρεπε νά έχω πει, καί αύτός ό φόβος μου δένει τή γλώσσα. Τά παιδιά τοϋ Σταθμού του Κουριάζ δμως δέν μοΰ προξένησαν αύτό τόν φόβο. Οΰτε υπήρχε καμιά άνάγκη νά μιλάω ό ’ίδιος. Είναι καλοί ομιλητές καί ό καθένας τους 'έχει γιά κάτι νά μιλήσει...
Ποιός μπορούσε νά πραγματοποιήσει μιά τέτια θαυμαστή αλλαγή, ξαναεκπαιδεύοντας εκατοντάδες παιδιά, πού ή ζωή τούς είχε φερθεί τόσο άσχημα καί σκληρά;
'Οργανωτής καί διευθυντής τού Σταθμού είναι ό Α. Σ. Μακάρεν- κο. Χωρίς Αμφιβολία είναι ένας ταλαντούχος παιδαγωγός. Οί τρόφιμοι τόν άγαπούν πραγματικά καί μιλούν γι ’ αΰτόν μέ μιά υπερηφάνεια σάν νά τόν έχουν φτιάξει αυτοί οί 'ίδιοι. Είναι ένας σοβαρός λιγόλογος άντρας πάνω άπό σαράντα χρόνων, μέ μιά μεγάλη μύτη καί ζωηρά, προσεκτικά μάτια, πού θυμίζει μαζί στρατιωτικό καί διευθυντή έπαρχιακού σχολείου «υψηλών αρχών». Μιλάει μέ βραχνή φωνή σάν νά πονάει ό λαιμός του. Κινείται άργά, άλλά εκμεταλλεύεται δλο του τόν χρόνο. Βλέπει καθετί καί ξέρει τόν καθένα άπ ’ τούς τροφίμους, πού μπορεϊ νά τόν περιγράφει μέ πέντε λόγια σάν νά βγάζει μιά φωτογραφία τοϋ χαρακτήρα του. "Οπως φαίνεται άποτελεΐ άναγκαιότητα γιά τόν ίδιο νά είναι ευγενικός, μέ ένα διακριτικό αυθόρμητο τρόπο, πρός τούς μικρούς, πού γιά τόν καθένα τους έχει μιά καλή λέξη, ένα χαμόγελο, ένα χάδι στό κεφάλι.
Στις συνεδριάσεις τών διοικητών, πού συζητούν γιά τίς δουλιές τού Στάθμου, ζητήματα τροφοδοσίας, ή σημειώνουν έλλείψεις στή δουλιά τών τμημάτων, διάφορα παραδείγματα άμέλειας ή λαθών, ό Άντόν Μακάρενκο κάθεται χωρίς νά παίρνει άμεσα μέρος. Μόνο πότε-πότε λέει μιά-δυό κουβέντες. Ουσιαστικά είναι πάντα κουβέντες ’επίπληξης. Άλλά τίς λέει σάν παλιότερος σύντροφος. Οί τρόφιμοι τόν άκοϋν μέ προσοχή καί δέν ντρέπονται νά διαφωνήσουν μαζί του, δπως θά έκαναν μέ έναν εικοστό πέμπτο σύντροφο πού οί άλλοι εϊκοσιτέσσερις άναγνωρίζουν δτι είναι πιό έξυπνος καί έμπειρος άπ 'αυτούς.
’’Εχει εισαγάγει στή ζωή τού Σταθμού κάτι άπ’ τή ρουτίνα στρατιωτικής σχολής καί αύτός είναι ό λόγος τών διαφορών του μέ τίς ουκρανικές έκπαιδευτικές άρχές. Στίς έξι τό πρωί ή σάλπιγγα σαλπίζει έγερτήριο στήν αυλή τοΰ Σταθμού. Στίς εφτά, μετά τό πρωινό, άκούγεται ένα άλλο σάλπισμα, καί οί τρόφιμοι σχηματίζουν ένα τετράγωνο στή μέση τής αυλής μέ τή σημαία τοϋ Στάθμου στό κέντρο καί δύο παραστάτες, συντρόφους - τροφίμους με όπλα, δεξιά καί άριστερά άπ ’ τό σημαιοφόρο. ' Ο Μακάρενκο άπευθύνεται στούς συγκεντρωμένους μέ μιά σύντομη αναφορά γιά τά καθήκοντα τής ημέρας, καί - αν κάποιος βρέθηκε ένοχος γιά κάποιο άδίκημα - αναγγέλλει τήν ποινή πού άποφασίστηκε στό συμβούλιο τών διοικητών. Μετά οί διοικητές κατανέμουν τά τμήματα στά συγκεκριμένα τους καθήκοντα. Ή «τελετή» γοητεύει τά παιδιά
Άλλά ακόμα πιό τελετουργική - θά μπορούσα νά πώ επίσημη - ήταν ή παράδοση άπ ’ τό Σταθμό πέντε κάρων μέ ξυλοκιβώτια στό έργοστάσιο-πελάτη τους. Ή μπάντα τού Σταθμού έπαιζε καί έγιναν ομιλίες γιά τή μεγάλη σημασία τής εργασίας, πού δημιούργησε τόν πολιτισμό, γιά τήν ελεύθερη συλλογική εργασία σάν τό μόνο πράγμα πού θά οδηγήσει τούς ανθρώπους σέ μιά ζωή δικαιοσύνης. Γιά τό δτι μόνο ή κατάργηση τής άτομικής ιδιοκτησίας θά έκανε τούς ανθρώπους φίλους κι αδελφούς, θά έσβηνε τά δεινά καί τίς τραγωδίες τής ζωής. ΤΗταν άδύνατο νά βλέπεις χωρίς φανερή συγκίνηση αύτές τίς γραμμές, τά σοβαρά, αξιαγάπητα προσωπάκια, τά τετρακόσια ζευγάρια πολύχρωμα μάτια νά κοιτάζουν περήφανα καί χαμογελαστά τό φόρτωμα τών κάρων μέ τή δουλιά άπ ’ τό δικό τους εργαστήρι. 'Εγκάρδιες καί θαυμάσιες ήταν οί ζητωκραυγές πού βγήκαν άπ ' τά τετρακόσια στόματα. Ό Α. Σ. Μακάρενκο είναι Ικανός νά μιλάει στά παιδιά γιά τήν εργασία μ' εκείνη τήν ήρεμη κρυμμένη δύναμη πού είναι πιό κατανοητή καί εύγλωττη άπό όποιαδήποτε ποσότητα ωραίων λέξεων. Πιστεύω ότι τίποτα δέν περιγράφει καλύτερα τόν 'ίδιο τόν άνθρωπο, άπ ’ τό παρακάτω κομμάτι πού έχει γράψει σέ ένα σύντομο πρόλογο στίς βιογραφίες τών τροφίμων πού έχει Αναθρέψει: «Καθώς δαχτυλογραφούσα τήν εκατοστή βιογραφία άντιλήφθηκα δτι διάβαζα τό πιό καταπληκτικό βιβλίο πού έχω δει ποτέ. ΎΗταν μιά ιστορία άπό μαζεμένες συμφορές παιδιών, ειπωμένες μέ τόσο απλά σκληρά λόγια. Σέ κάθε λέξη αισθάνομαι δτι αύτές οί ιστορίες δέν έχουν σά σκοπό νά προκαλέσουν τή συμπόνια κανενός, δέ θέλουν νά κάνουν έντύπωση. Είναι ή άπλή ειλικρινής ιστορία ενός μοναχικού άπορου μικρού παιδιού, πού δέν έχει συνηθίσει νά υπολογίζει στή συμπόνια όποιουδήποτε, πού είναι συνηθισμένο μόνο σ ’ έναν εχθρικό κόσμο, συνηθισμένο νά δέχεται άφοβα αύτή τή θέση. Αυτό φυσικά άποτελεϊ τήν τραγωδία τής έποχής μας, άλλά αύτή ή τραγωδία γίνεται άντιληπτή μόνο άπό μας, δέν είναι τραγωδία γιά τούς τροφίμους, γιά τούς όποιους είναι μιά συνηθισμένη σχέση ανάμεσα σ' αυτούς καί τόν κόσμο.
“Ισως έγώ νά ύπέφερα περισσότερο μέ αύτή τήν τραγωδία άπό όποιονδήποτε άλλο. Γιά όχτώ χρόνια ήμουν υποχρεωμένος νά βλέπω όχι μόνο τις φριχτές συμφορές τών παιδιών πού είχαν πεταχτεϊ στό βούρκο, άλλά καί τις τρομερές ηθικές παραμορφώσεις αύτών τών παιδιών. Δέν είχα τό δικαίωμα νά περιοριστώ μόνο σέ συμπόνια καί οίκτο γι ’ αύτά τά παιδιά. Άπό καιρό είχα καταλάβει δτι γιά νά τά σώσω ήμουν υποχρεωμένος νά είμαι ανυποχώρητα άπαιτητικός, αυστηρός καί σταθερός. "Επρεπε νά φιλοσοφώ γιά τά δεινά τους τόσο δσο φιλοσοφούσαν κι αύτά γιά τόν εαυτό τους.
Αύτή ήταν ή τραγωδία μου, καί τήν αισθανόμουνα δλο καί πιό έντονα καθώς διάβαζα αυτές τις σημειώσεις. Θά επρεπε νά είναι ή τραγωδία δλων μας, καί δέν Εχουμε τό δικαίωμα νά τήν άποφύγουμε. Αύτοί πού κάνουν τόν κόπο νά δοκιμάσουν τή συγκίνηση τής γλυκιας συμπόνιας καί τή ρηχή επιθυμία νά εύχαριστήσουν αύτά τά παιδιά, άπλώς σκεπάζουν τήν υποκρισία τους μέ τίς άφθονες, κι έτσι γι ’ αύτούς φτηνές, συμφορές τών παιδιών».
Εκτός άπό τό Σταθμό τοΰ Κουριάζ είδα επίσης καί τήν Κομμούνα Τζερζίνσκι κοντά στό Χάρκοβο. Είχε μόνο εκατό ή ίσως 'εκατόν είκοσι παιδιά, καί ιδρύθηκε προφανώς γιά νά δείξει πώς θά επρεπε νά είναι ένας ιδανικός Σταθμός εργασίας γιά τά «απροσάρμοστα» καί τά «κοινωνικά έπικίνδυνα» παιδιά. Στεγάζεται σ ’ ένα διώροφο ειδικά φτιαγμένο οίκημα μέ δεκαεννιά παράθυρα στήν πρόσοψή του. Τά τρία εργαστήριά του - ξυλουργείο, τσαγκαράδικο καί μηχανουργείο - είναι έξοπλισμένα μέ τίς πιό σύγχρονες μηχανές καί μέ μιά πλούσια συλλογή άπό εργαλεία. Θαυμάσιος αερισμός, μεγάλα παράθυρα, πολύ φώς. Τά παιδιά φορούν άνετες φόρμες, οί κοιτώνες είναι εύρύχωροι, μέ καλά κρεβάτια, υπάρχουν μπάνια, ντούς, καθαρές, ευάερες αίθουσες μελέτης, μιά αίθουσα συγκεντρώσεων, μιά καλά εξοπλισμένη βιβλιοθήκη, πλήθος άπό σχολικά όργανα. "Ολα είναι σέ πλήρη τάξη καί καθαριότητα, ένα 'ίδρυμα μοντέλο «γιά επίδειξη». Ακόμα καί τά παιδιά είναι διαλεγμένα σαν «για επίδειξη» όλα μέ υγιή όψη. Οί οργανωτές τέτιων ιδρυμάτων θα μπορούσαν να διδαχτούν πολλά εδώ.
ΠΩΣ ΜΑΣ ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΕ Ο Α. Σ. ΜΑΚΑΡΕΝΚΟ
τοϋ Σεμιόν Καλαμπάλιν, τιμημένο δάσκαλο τής ΣΟΣΔΡ, ο οποίος άνατράφηκε στό Σταθμό Γκόρκι καί στό μυθιστόρημα άναφέρεται σάν «Σεμιόν Καραμπάνοφ»
Συνάντησα τόν Άντόν Σεμιόνοβιτς Μακάρενκο τό Δεκέμβρη τοϋ 1920 σέ ενα μάλλον ασυνήθιστο περιβάλλον - στή φυλακή, όπου βρισκόμουν γιά τά λάθη τής άσχημης παιδικής μου ηλικίας. 'Έχουν περάσει τριάντα τέσσερα χρόνια άπό τότε, άλλά θυμάμαι καθαρά κάθε λεπτομέρεια αυτής τής συνάντησης.
ΤΗταν κάπως ετσι: Μιά μέρα ό διευθυντής τών φυλακών μέ κάλεσε στό γραφείο του. Μπαίνοντας μέσα, βρήκα εναν ξένο έκεΐ δίπλα στό διευθυντή. Καθόταν χωμένος σέ μιά πολυθρόνα κοντά στό γραφείο καί φορούσε ενα παλιό παλτό. Είχε μεγάλο κεφάλι καί ψηλό Ανοιχτό μέτωπο. Άλλά τό πρώτο πράγμα πού παρατήρησα ήταν ή μεγάλη μύτη του μέ τά γυαλιά πάνω της καί πίσω άπ ’ τά γυαλιά ή ήρεμη σπίθα άπ ’ τά σοφά, αινιγματικά ζωηρά μάτια. Ήταν ό Άντόν Σεμιόνοβιτς Μακάρενκο.
Είσαι λοιπόν ό Σεμιόν Καλαμπάλιν; μοΰ είπε. Κούνησα τό κεφάλι.
Καί συμφωνείς νά 'έλθεις μαζί μου;
Κοίταζα πρώτα αύτόν καί μετά τό διευθυντή τής φυλακής έρωτηματικά, μιας καί ή «συγκατάθεσή» μου έξαρτιόταν άπ ’ τό δεύτερο. Ό Άντόν Σεμιόνοβιτς συνέχισε:
Καταλαβαίνω. Θά τό τακτοποιήσω εγώ αύτό μέ τό διευθυντή. Καί τώρα, παρακαλώ, μέ συγχωρεΐς, Σεμιόν, μπορεϊς νά βγεις άπ ’ τό δωμάτιο γιά ενα λεπτό; Μπορεϊ, σύντροφε διευθυντή;»
Ναί, φυσικά. Πήγαινε 'έξω, είπε ό διευθυντής. Βγήκα έξω άπ ’ τό δωμάτιο.
Καθώς στεκόμουνα έξω στό διάδρομο παρέα μέ τό φύλακα, έπαναλάμβανα μέσα μου ειρωνικά, «Μέ συγχωρεΐς. Παρακαλώ. Μπορεΐς νά βγεις άπ ’τό δωμάτιο, Σεμιόν». Δέν μπορούσα νά καταλάβω τίποτα. Καί οί λέξεις άκόμα σχεδόν ήταν όλες καινούργιες γιά μένα. Τί παράξενος τύπος είναι πάλι τούτος, σκέφτηκα.
Μετά άπό λίγο μέ κάλεσαν ξανά μέσα στό γραφείο. ’Ο Άντόν Σεμιόνοβιτς στεκόταν όρθιος.
Λοιπόν, Σεμιόν, έχεις πράγματα;
Δέν έχω τίποτα.
-Ώραϊα, είπε ό Μακάρενκο, καί γύρισε στό διευθυντή.
Μπορούμε λοιπόν νά φύγουμε κατευθείαν άπό δώ;
Ναί, ναί πηγαίνετε, είπε ό διευθυντής. Νά θυμάσαι, Καλαμπά- λιν...
Παρακαλώ, όλα θά ’ναι έντάξει, τόν διέκοψε ό Μακάρενκο. ‘Αντίο. ”Ελα Σεμιόν.
Οί πόρτες τής φυλακής άνοιξαν διάπλατα. Παρέα μέ τόν Άντόν Σεμιόνοβιτς, περπατούσα τήν πιό ευτυχισμένη πορεία στό δρόμο τής ζωής μου.
Δέκα χρόνια άργότερα, όταν ήμουν ένας άπ ’ τούς βοηθούς του, ό Μακάρενκο μου είπε:
Σ ’ έστειλα έξω άπ ’ τό γραφείο τοΰ διευθυντή τότε γιά νά μή μέ δεις πώς όταν υπόγραφα τά χαρτιά έμπαινες ύπό τήν ευθύνη μου. Θά ήταν ταπεινωτικό γιά τήν ανθρώπινη άξιοπρέπειά σου.
Ό Μακάρενκο ήταν ικανός νά διακρίνει σέ μένα άνθρώπινες άξίες πού τήν ύπαρξή τους δέν είχα ποτέ υποψιαστεί. Τό δικό του ήταν τό πρώτο ζεστό ανθρώπινο άγγιγμα πού ένιωσα.
Στό δρόμο γιά τό τμήμα Λαϊκής Παιδείας τοΰ κυβερνείου προσπαθούσα νά περπατάω μπροστά άπ ’ τόν Μακάρενκο. Τό έκανα γιά νά μπορεί νά μέ βλέπει κι έπίσης νά τοΰ δείξω ότι δέν σκόπευα νά τό σκάσω. Άλλά μέ κράτησε δίπλα του, διασκεδάζοντας με μέ ιστορίες άπ' τό Σταθμό, πόσο δύσκολο ήταν νά οργανωθεί, καί θίγοντας όλα τά ζητήματα πού υπάρχουν κάτω άπ ’ τόν ήλιο έκτός άπ ’ τήν φυλακή, εμένα τόν Ίδιο καί τό παρελθόν μου.
Μπαίνοντας στήν αύλή τοΰ τμήματος Λαϊκής Παιδείας ό Μακά-
ρενκο μοϋ εδοσε τό άλογο καί τό κάρο, καί μ ’ ’έστειλε σ ’ενα θέλημα πού μέ ξάφνιασε.
Μπορεις νά διαβάσεις καί νά γράψεις, Σεμιόν;
Ναι.
-Ωραία!
'Έβγαλε ένα χαρτί άπ ’ τήν τσέπη του καί μου τό εδοσε, λέγοντας:
Σέ παρακαλώ, πάρε αύτά τά ψώνια γιά μένα: ψωμί, λίπος καί ζάχαρη. Δέν έχω χρόνο νά τά κάνω εγώ, θά είμαι πολύ άπασχολημέ- νος σήμερα νά τρέχω στίς υπηρεσίες. Στήν πραγματικότητα, άπεχθά- νομαι νά έχω συναλλαγές μέ καταστηματάρχες, ζυγίσματα καί ράφια Είναι κανόνας νά μέ έξαπατοΰν σκανδαλωδώς, μου δίνουν λΓγότερο βάρος καί λιγότερα ρέστα. 'Εσύ θά κάνεις καλύτερη δουλιά, είμαι βέβαιος.
Χωρίς νά μου δόσει χρόνο νά σκεφτώ ή κάπως νά κάνω πώς διαμαρτύρομαι, έφυγε γρήγορα.
Τά είχα χαμένα Ώραϊα δουλιά κι αυτή. "Εξυσα μέ άπορία τό πίσω τοΰ κεφαλιού μου, άκριβώς στό σημείο οπου βρίσκονται ο λες οί άπαντήσεις στά αινιγματικά 'ερωτήματα, καί συνέχισα νά συλλογιέμαι: Κατευθείαν άπ ’ τή φυλακή, καί σ'Εμπιστεύονται νά κάνεις τίς προμήθειες ψωμιού καί ζάχαρης! "Ισως νά ήταν μιά άσκηση. Μπορεϊ νά υπήρχε κάτι μέσα σ 'αύτή τήν πράξη, ήθελε νά μέ πιάσει;
Στάθηκα εκεί άρκετά σκεφτικός καί τελικά έβγαλα τό συμπέρα- * σμα δτι ό Μακάρενκο ήταν λίγο παλαβός. Πώς άλλιώς θά μπορούσε νά εμπιστευτεί κάποιον σάν καί μένα μέ δλα αύτά τά πράγματα!
"Οταν μπήκα στό μαγαζί ό καταστηματάρχης μέ ρώτησε μέ μαλακιά φωνή:
-’Εσύ θά πάρεις τά πράγματα; Καί ποιός είσαι εσύ;
θά μάθεις αργότερα, είπα καί τοΰ έδοσα τήν παραγγελία.
Πήρα δλα τά πράγματα καί τά έβαλα στό κάρο, ένα ετοιμόρροπο
επινόημα πάνω σ’ 'ελατήρια βαγονιού τραίνου. Σέ λίγο ήλθε ό Μακάρενκο, καί βλέποντας δτι ή παραγγελία είχε έκτελεστεί, μου είπε νά ζέψω τ ’ αλογο καί νά πηγαίνουμε.
Χρησιμοποιώντας τά χαλινάρια, τό μαστίγιο, φωνές καί ήχους τής γλώσσας, αΰτό τό υπόλειμμα άλογου μέ 36 χρόνων παρελθόν νωχέλειας, άρχισε νά κινείται. "Οταν ήμασταν διακόσια περίπου μέτρα μακριά άπ' τό κτίριο τοϋ τμήματος Λαϊκής Παιδείας, ό Μακάρενκο μοΰ είπε νά σταματήσω, καί γύρισε σέ μένα μέ τά παρακάτω λόγια: Ξέχασα νά σοϋ πώ. "Εγινε ενα μικρό λάθος μ ’ αύτά τά ψώνια. Μάς έδωσαν δυό φρατζόλες ψωμί παραπάνω. Πήγαινε τα πίσω σέ παρακαλώ, γιατί αλλιώς αύτοί οί έμποροι θά χαλάσουν τόν κόσμο. Θά σέ περιμένω έδώ.
Τ’ αυτιά μου καί τό πρόσωπό μου έκαιγαν άπό ντροπή. Τί σήμαινε αυτό; Ποτέ δέν μοΰ είχε ξανατύχει κάτι τέτιο. Πήδηξα άπ ’ τό κάρο, τράβηξα δυό φρατζόλες άπ ' τό δέμα καί περπάτησα πίσω γιά τό μαγαζί. Μες στό μυαλό μου τριγύριζε ή σκέψη: «Τί είδους άνθρωπος είναι αύτός; Αύτός ό ίδιος μοΰ είπε ότι τόν έκλεβαν, καί σκέφτηκα, ότι αύτός ήταν ό καλύτερος τρόπος νά εκδικηθείς αυτούς τούς έμπορους». Δυό φρατζόλες δέν είναι πολύ, άλλά λέει: «Πήγαινε τα πίσω, παρακαλώ».
Σ ’ευχαριστώ πάρα πολύ, νεαρέ μου, είπε χαρούμενα ό καταστηματάρχης. Φανταστήκαμε ότι έγινε κάποιο λάθος καί θά ξεκαθαριζόταν. Καλή σου μέρα. Ευχαριστώ.
Τοΰ έριξα μιά άγρια ματιά καί βγήκα γρήγορα.
Θές λίγους λιόσπορους; είπε ό Μακάρενκο, δίνοντάς μου μιά χούφτα όταν γύρισα πίσω στό κάρο. Μ’ άρέσουν.
Τό επεισόδιο μέ τό ψωμί ξεχάστηκε εντελώς. "Ομως ό Μακάρενκο θά μπορούσε νά τό αιτιολογήσει κάπως έτσι: «Σ ‘εμπιστεύτηκα, διακινδύνευσα τό καλό μου όνομα βγάζοντας σε άπ ’ τή φυλακή, καί σύ πας καί μέ ντροπιάζεις γιά δυό φρατζόλες ψωμί. “Ε, λοιπόν...»
Άλλά δέν τό ’κανε. Δέν μοΰ φέρθηκε μέ τέτια σκληρότητα, φανερά επειδή φοβόταν μή μέ θίξει, καί μέ έμποδίσει νά ξανασκεφτώ τή συμπεριφορά μου, πού λαθεμένα τήν είχα θεωρήσει σάν μιά πράξη απονομής δικαιοσύνης. Άν είχε άρχίσει νά μέ επιπλήττει, αμφιβάλλω άν θά κάναμε τή διαδρομή γιά τό Σταθμό μαζί.
Αύτός είναι ό τρόπος πού ενεργούσε ό Άντόν Σεμιόνοβιτς καί σέ άλλες περιπτώσεις, πάντα πολύ διακριτικά, μέ τάκτ καί ψύχραιμα, τή μιά κοροϊδεύοντας κάποιον «ήρωα» μέ αμίμητο χιούμορ, τήν άλλη έκφράζοντας αύστηρή διαμαρτυρία καί σκληρή καταδίκη, τώρα ξαναμμένος άπό θυμό καί προκαλώντας φόβο στούς νέους, άν δέν τούς είχε κάνει νά λογικευτούν. Καί σέ κάθε περίπτωση ενεργούσε διαφορετικά, μ' έναν καινούργιο τρόπο, χωρίς νά επαναλαμβάνεται ποτέ. Πάντα πειστικά, εΐλικρινά καί χωρίς δισταγμούς.
Τώρα ξαναθυμάμαι ότι οί τρόφιμοι πού απάρτιζαν τήν ομάδα κατά τοΰ ποτού ήταν έκεϊνοι πού τούς άρεσε μιά στάλα καί είχαν πιαστεί νά τήν πίνουν. Τά μέλη τοΰ είδικοΰ νυχτερινού τμήματος κατά τών ληστειών στόν κεντρικό δρόμο ήταν τρόφιμοι πού είχαν οί ίδιοι σταλεί στό Σταθμό έπειδή συμμετείχαν σέ ληστείες. Αύτοί οί συνδυασμοί μάς ξάφνιαζαν. Μετά άπό χρόνια άργότερα έκτιμήσαμε τί μεγάλη εμπιστοσύνη ήταν αύτή άπ ’ τή μεριά ενός έξυπνου καί μεθοδικού ανθρώπου, καί δτι δείχνοντάς μας αυτή τήν έμπιστοσύνη ό Μακάρενκο ξύπνησε μέσα μας τίς καλύτερες ανθρώπινες ιδιότητες πού ήταν ναρκωμένες στίς ψυχές μας.
Το ιδιαίτερο γραφείο τοΰ Μακάρενκο ήταν πάντα γεμάτο. Οί τρόφιμοι πήγαιναν έκεί νά τόν συμβουλευτούν δχι μόνο γιά ζητήματα σχετικά μέ τή ζωή τής κολεκτίβας, άλλά καί γιά εντελώς ιδιωτικά θέματα. Καί ό Μακάρενκο έβρισκε χρόνο νά διαθέτει γιά τόν καθένα. Μερικές φορές τά λόγια του ήταν αυστηρά καί σοβαρά, καί άλλες φορές μιά παρατήρησή του μέ χιούμορ ήταν άρκετή νά πείσει τόν συνομιλητή του. 'Εγώ ό ίδιος έζησα αυτή τήν εμπειρία. Τό 1922 ερωτεύτηκα σοβαρά μιά κοπέλα πού λεγόταν "Ολγα. Τό πρώτο πρόσωπο πού τοΰ είπα τό μυστικό μου, δπως θά 'κανα στόν πατέρα μου, ήταν ό Άντόν Σεμιόνοβιτς. Μέ ακουσε καλά, υστέρα σηκώθηκε άπ ’ τό γραφείο του, έβαλε τά χέρια του στους ώμους μου καί είπε σιγανά, μέ συγκίνηση:
Σ' ευχαριστώ, Σεμιόν. Τί άμέτρητη χαρά μοΰ έχεις δόσει. Σ' εύχαριστώ!
Γιά ποιό πράγμα, Άντόν Σεμιόνοβιτς;
Πρώτα γιά τήν έμπιστοσύνη σου σέ μένα. Αυτή ή άγάπη ανήκει μόνο σέ σένα. 'Υπάρχουν δλα τά είδη τών ανθρώπων. Μπορεϊ νά έμπιστευθείς τό μυστικό σου σέ κάποιον1 καί αύτός είτε θά γελάσει είτε θά πάει νά σκορπίσει τά νέα. ”Οχι δμως έγώ. Θά φυλάξω τό μυστικό σου σά νά ήταν δικό μου.
Σ ’ αυτό τό σημείο τοΰ έριξα μιά εύχαριστήρια ματιά, καί κείνος συνέχισε.
Δεύτερον, μέ έχεις βοηθήσει νά δώ δτι έσεϊς δέν είσαστε καθόλου τίποτα τό ξεχωριστό, άλλά άκριβώς τό ίδιο δπως οί συνηθισμένοι άνθρωποι. Ή άγάπη χαρακτηρίζει δλες τίς ήλικίες καί δλους τούς ανθρώπους, συμπεριλαμβανομένων καί αύτών πού έχω κάτω άπ 'τήν εύθύνη μου. "Ετσι είσαι ένας άνθρωπος άπ 'δλες τίς απόψεις. Καί τώρα γιά τόν ίδιο τόν έρωτά σου. Μήν τόν σπαταλας, μήν τόν χαραμίζεις μέ ψέματα καί πάθος. Αγάπα όμορφα, τίμια, μέ μέτρο - μέ ευγενικό τρόπο... Είναι τέτια ή στιγμή πού δέν έχω τή διάθεση νά κάνω άλλη δουλιά. Πάμε νά γευματίσουμε μαζί.
Ό Μακάρενκο δέν μέ άποπήρε, δέν μέ έκανε νά κλειστώ στόν εαυτό μου. Δέν ταπείνωσε τόν έρωτά μου μέ νουθεσίες οϋτε μέ κατάκρινε, δέν πρόσβαλε τό αίσθημά μου μέ αδιαφορία ή ψεύτικη συμπάθεια Τό 1924, δμως, δταν ήρθα στό Σταθμό γιά τίς διακοπές μου, ένα αγόρι πού λεγόταν Άντόν Σολοβιόφ μοΰ είπε δτι ή "Ολγα μέ είχε άφήσει καί παντρευόταν έναν άλλο. ’Έτρεξα τρία χιλιόμετρα στό χωριό πού ζοΰσε ή "Ολγα. Ή ιστορία άποδείχτηκε αληθινή. Έπέστρεψα στό Σταθμό άργά τό βράδυ καί πήγα νά δώ τόν Άντόν Σεμιόνοβιτς. "Ημουν σάν φάντασμα.
Τί συμβαίνει, Σεμιόν; Είσαι άρρωστος;
Δέν ξέρω, υποθέτω πώς είμαι.
Πήγαινε στόν κοιτώνα, θά στείλω τήν 'Ελισάβετ Φιόντοροβνα νά σε δει.
Δέν χρειάζεται. Καμιά Έλισαβέτα Φιόντοροβνα δέν μπορεΐ νά μέ βοηθήσει. Ή "Ολγα μέ παράτησε. Παντρεύεται. Ό γάμος είναι τήν Κυριακή. Δέν μάς εμπιστεύονται εμάς τοΰ Σταθμού.
Είναι άλήθεια;
Ναί, δλα τ έλειωσαν. Νόμιζα πώς θά κράταγε μιά ζωή, άλλά... καί άρχισα νά κλαίω.
Συγχώρα με, Σεμιόν, άλλά δέν καταλαβαίνω. Μόλις πρίν τρεις μήνες είδα τήν "Ολγα καί τής μίλησα. Σ’ άγαπάει. Κάποιο λάθος συμβαίνει.
Δέν υπάρχει κανένα λάθος, ό γάμος είναι κανονισμένος. Μή θυμώνετε μαζί μου, Άντόν Σεμιόνοβιτς, μή νομίζετε δτι τό λέω έτσι... άλλά θά κρεμαστώ!»
Ου...! Τρελός είσαι, Σεμιόν;
Δέν είμαι τρελός, άλλά δέν έχω τίποτα άλλο γιά νά ζήσω.
άντε κρεμάσου τότε, βουτυρόπαιδο! Άλλά κάνε μου αύτή τή χάρη - κρεμάσου μακριά άπ ’ τό Σταθμό γιά νά μή μάς πιάνει ή βρώμα τοΰ έρωτοχτυπημένου σου κορμιοΰ.
Ό Μακάρενκο έσυρε θυμωμένα κάτι πάνω στό γραφείο του. Τό άμεσο αποτέλεσμα άπ ’ τά λόγια του ήταν δτι δέν είχα πιά τήν έπιθυμία νά κρεμαστώ. Κάθησε δίπλα μου στόν καναπέ, καί ή ζεστασιά καί ή συντροφικότητα γέμισαν τήν καρδιά μου καί λογίκεψαν τό μυαλό μου. Αργότερα, πρότεινε καί βγήκαμε έξω καί κάτσαμε κάτω άπ ’ τό γεμάτο άστέρια ουρανό καί πλέξαμε όνειρα γιά ενα καλύτερο μέλλον, γιά καλύτερους, πιό πιστούς Ανθρώπους.
Ό Άντόν Σεμιόνοβιτς διακρινόταν άπό ευγενικές Ανθρώπινες Αξίες. rΗταν ένας μεγαλόψυχος άνθρωπος Απ ’ τόν όποιο μπορούσες νά μΑθεις πολλά Στό βιβλίο του «Παιδαγωγικό ποίημα», άσχολεΐται μέ πραγματικούς Ανθρώπους πού έζησαν πραγματικά στό Σταθμό Γκόρκι. Ό συγγραφέας άλλαξε μόνο μερικά άπ ’τά ονόματα. Στό τέλος τοΰ βιβλίου του ό Μακάρενκο μιλάει γιά τή σταδιοδρομία πού Ακολούθησαν μετέπειτα οί τρόφιμοι τοΰ Σταθμού.
"Ολοι τους, πρώην Αλήτες τοΰ δρόμου καί παραβΑτες, εγιναν Αξιόλογοι άνθρωποι. "Εγιναν εργάτες, μηχανικοί, γεωπόνοι, γιατροί, άεροπόροι, καί δάσκαλοι. Πολλοί άπ ’ αυτούς, κομμουνιστές, άνδρώ- θηκαν, πολέμησαν θαρραλέα στό Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο καί τώρα εργάζονται γιά τό καλό τής πατρίδας τους, ό καθένας στή δίκιά του δουλιά.
Ό Ίβάν Κόλος γιά παράδειγμα (πού άναφέρεται μέ τ' όνομα Ίβάν Γκόλος στό βιβλίο) έγινε μηχανικός καί δουλεύει στό Μοντσεγκόρσκ• ό Νικολάι Σέρσνιεφ (Βέρσνιεφ) είναι τώρα γιατρός στό Κομσομόλσκ τοΰ Άμούρ• ό Πάβελ Άρχανγκέλσκι (Ζαντόροφ) είναι άντισυνταγματάρχης τοΰ μηχανικού- ό Βασίλι Κλούσνικ (Κλοΰσ- νεφ) είναι άξιωματικός στό Σοβιετικό Στρατό. Πολλοί άλλοι σκοτώθηκαν στή διάρκεια τοΰ πολέμου. Άπό επιπλοκές πού άκολούθησαν τό βαρύ τραυματισμό του ό άντισυνταγματάρχης Γκριγκόρι Σάπρου (Μπουρούν) πέθανε τό 1954.
? Ό Άντόν Μακάρενκο συνήθιζε νά λέει: «"Ενας άνθρωπος θά έπρεπε νά έχει μόνο μία ειδικότητα - θά έπρεπε νά είναι "Ανθρωπος μέ κεφαλαίο γράμμα, ένας πραγματικός άνθρωπος». Ό ίδιος ό Μακάρενκο κατείχε αυτή τήν ιδιότητα σέ βαθμό τελειότητας καί έκανε δ,τι μπορούσε γιά νά τήν άποκτήσουν καί αυτοί, γιά τούς όποιους άνάλαβε τήν ευθύνη. Μπά, δέν είναι τίποτα, μή φοβόσαστε, λέγανε οί τσεκί- στες.
Στό Σταθμό γεννήθηκε τό θαυμάσιο κι όμορφο εργοστάσιο κατασκευής μηχανών ΦΕΝΤ, στολισμένο γύρω μέ λουλούδια, ασφαλτοστρωμένους δρόμους καί συντριβάνια. Αύτές τίς μέρες τά παιδιά έβαλαν πάνω στό τραπέζι τοΰ Λαϊκοΰ Έπιτροπάτου μιά θαυμάσια κι όμορφη μηχανή ΦΕΝΤ μέ τόν αριθμό 10.000.
Πολλά τά σκεπάζει ό χρόνος καί πολλά ξεχνιούνται. Ό χρόνος έχει σκεπάσει μέ τή λήθη καί τόν πρωτόγονο εκείνο ήρωισμό, καί τήν άλήτικη άργκό, κι αλλα πολλά αμαρτήματα. Κάθε άνοιξη, άπό τήν εργατική σχολή τοΰ Σταθμοΰ, άποφοιτοΰν δεκάδες παιδιά πού πανε στά πανεπιστήμια καί πολλές δεκάδες τελειώνουν κιόλας τίς άνώτερες σχολές: μελλοντικοί μηχανικοί, γιατροί, ιστορικοί, γεωλόγοι, αεροπόροι, ναυπηγοί, ασυρματιστές, παιδαγωγοί, μουσικοί, ήθοποιοί, τραγουδιστές. Κάθε καλοκαίρι όλη αύτή ή διανόηση μαζεύεται στό Σταθμό καί ζεϊ μαζί μέ τά εργατικά άδέρφιά της: τούς τορναδόρους, τούς εφαρμοστές, τούς φρεζαδόρους, -καί τότε άρχίζουν οί καλοκαιριάτικες μακρινές εκδρομές. Οί φάλαγγες τοΰ Σταθμοΰ πέρασαν πολλές χιλιάδες χιλιόμετρα συνταγμένες κατά έξάδες, μέ τή μουσική τους μπροστά. Πέρασαν τό Βόλγα, τήν Κριμαία, τόν Καύκασο, τή Μόσχα, τήν ’Οδησσό, τά παράλια τής Άζοφικής.
Μά καί στό Σταθμό, καί στίς καλοκαιριάτικες εκδρομές, καί στίς μέρες εκείνες πού «βγάζαν σπίθες» καί σ’ αύτές πού ήρεμα πλέκεται ή εργατική ζωή τών παιδιών, όλο καί τρέχει στό ξώστεγο ένας στρογγυλοπρόσωπος κι άστραφτομάτης πιτσιρίκος, σηκώνει τή σάλπιγγά του πρός τόν ούρανό καί παίζει τή «συγκέντρωση τών διοικητών». Καί τό ίδιο, όπως παλιά, κάθονται οί διοικητές κάτω άπό τούς τοίχους, στέκονται στήν πόρτα οί περίεργοι, κάθονται κάτω στό πάτωμα τά πιτσιρίκια. Κι έτσι τό ίδιο τό συμβούλιο τών διοικητών μ’ ένα πικροσοβαρό τόνο λέει σέ κάποιον πού παρανόμησε:
—’Έβγα στή μέση!... Κάτσε προσοχή καί δόσε εξηγήσεις γιά τό πώς γενήκανε τά πράματα!
Καί μέ τόν ιδιο τρόπο συμβαίνουν πάλι διάφορα γεγονότα, μέ τόν ίδιο τρόπο διαμορφώνονται οί χαρακτήρες, έτσι ποΰ καί ποΰ, όπως γίνεται καί μέ τίς μέλισσες, πού σάν σημαίνει συναγερμός, ρίχνεται όλόκληρη ή κολεχτίβα έκεΐ πού εμφανίζεται κίνδυνος. Κι έτσι τό ίδιο δύσκολη καί πονηρή παραμένει ή έπιστήμη τής παιδαγωγικής.
'Όμως, τά πράματα είναι τώρα πιά κάπως ευκολότερα. Είναι μακριά, πολύ μακριά ή πρώτη εκείνη μέρα μου στό Σταθμό Γκόρκι, ή γιομάτη ντροπή κι άνημπόρια. Τώρα ζωγραφίζεται λίγο - λίγο μπροστά μου ή εικόνα ενός χαρούμενου πανοράματος. Ευκολότερα είναι τώρα πιά. Σέ πολλά κιόλας μέρη τής Σοβιετικής "Ενωσης μπήκαν τά θεμέλια μιας σοβαρής παιδαγωγικής δουλιας, τώρα πιά τό Κόμμα δίνει τά τελευταία χτυπήματα στίς τελευταίες φωλιές τοΰ άτυχου κι άλητοποιημένου παιδικού κόσμου.
Κι ίσως πολύ γρήγορα στή χώρα μας θά σταματήσουν νά γράφουν «παιδαγωγικά ποιήματα» γιά νά γράψουν ένα άπλό καί πραχτικό βιβλιαράκι: «Μέθοδος κομμουνιστικής διαπαιδαγώγησης».
Χάρκοβο, 1925 - 1935