Κωμωδία παραγωγής Τσεχοσλοβακίας 1957 σε επανέκδοση
Η διάσημη αντιπολεμική σάτιρα του Γιάροσλαβ Χάσεκ στην καλύτερη κινηματογραφική μεταφορά της.
Το σήμα κατατεθέν της τσεχικής λογοτεχνίας, ένα πανέξυπνο ψυχογράφημα και παράλληλα ένα ξεκαρδιστικό αντιπολεμικό αριστούργημα, σκηνοθετημένο με σπιρτάδα από τον κορυφαίο Τσεχοσλοβάκο σκηνοθέτη Κάρελ Στέκλι (υποψήφιος για Χρυσή Σφαίρα το 1957)
«Οι ξεκαρδιστικές (αλλά συμβολικές και διαχρονικές) περιπέτειες του αγαθού ήρωα του Χάσεκ, ο οποίος αγωνίζεται να επιβιώσει εγκλωβισμένος στα γρανάζια ενός τερατώδους γραφειοκρατικού και μιλιταριστικού οργανισμού, που υπάρχει για να εξυπηρετεί αποκλειστικώς τις ανάγκες της διεφθαρμένης μειοψηφίας των αριστοκρατών»
Ο «αντιήρωας» Σβέικ, μέσα από το ανατρεπτικό του χιούμορ και τις κωμικοτραγικές καταστάσεις όπου εμπλέκεται, αποδεικνύει τη ματαιότητα της ανθρώπινης φιλοδοξίας και τον παραλογισμό του πολέμου
«Εκτός του γέλιου που προσφέρει, κινεί τη σκέψη και τη συνείδηση του θεατή. Ο κωμικοτραγικός Σβέικ είναι ανιδιοτελής πατριώτης, ένας λαϊκός άνθρωπος,
που με την άδολη "πανουργία" του αντιστέκεται στον παραλογισμό και την αγριότητα του πολέμου»
Θύμιος Καρακατσάνης
«Ο όρος “σάτιρα” είναι πολύ λίγος για να καλύψει έναν ποταμό περιστατικών, που αφορά πάμπολλες πτυχές της ανθρώπινης κουζουλάδας...»
Ως βιβλίο, θεωρείται από τα διαχρονικά αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, μεταφρασμένο σε πάνω από 60 γλώσσες. Ως θεατρική παράσταση, δεν πρέπει να υπάρχει χώρα στον κόσμο όπου να μην έχει ανέβει στη σκηνή δεκάδες φορές. Ως ταινία, δε, μόνο ένας συμπατριώτης του Γιάροσλαβ Χάσεκ, του εμπνευσμένου συγγραφέα του βιβλίου, θα μπορούσε να το αποδώσει τόσο πιστά, στην πιο πετυχημένη αναμφίβολα κινηματογραφική μεταφορά του, ατελούς μεν, αριστουργηματικού δε σατιρικού αφηγήματος του μεγάλου αντικομφορμιστή Τσέχου συγγραφέα.
Ο «Καλός Στρατιώτης Σβέικ» (που ο πρωτότυπος τίτλος του ήταν «Η τύχη του Καλού Στρατιώτη Σβέικ κατά τη διάρκεια του Παγκοσμίου Πολέμου») θεωρείται πλέον σήμα κατατεθέν της τσεχικής λογοτεχνίας, έχοντας ξεπεράσει σε αναγνωρισιμότητα, αναγνωσιμότητα και παγκόσμια προβολή ακόμα κι αυτά τα διάσημα έργα του Φραντς Κάφκα.
Πρόκειται για ένα πανέξυπνο ψυχογράφημα και παράλληλα ένα ξεκαρδιστικό αντιπολεμικό αριστούργημα, σκηνοθετημένο με σπιρτάδα από τον κορυφαίο Τσεχοσλοβάκο σκηνοθέτη Κάρελ Στέκλι. Μια διαχρονικά απαράμιλλη αντιμιλιταριστική σάτιρα, την οποία πολλοί στην πορεία των χρόνων προσπάθησαν να μιμηθούν αλλά δεν τα κατάφεραν.
«Η καλύτερη κινηματογραφική μεταφορά»
Μέσα από την κωμωδία, τη σάτιρα και τον (αυτο)σαρκασμό, τα χτυπήματα στους μιλιταριστές εξουσιαστές (στρατιωτικούς και πολιτικούς) είναι διαρκή και ηχηρά. Ο θεατής θα γελάσει με την καρδιά του και παράλληλα θα προβληματισθεί με τις ξεκαρδιστικές (αλλά συμβολικές και διαχρονικές) περιπέτειες του αγαθού ήρωα του Χάσεκ, ο οποίος αγωνίζεται να επιβιώσει εγκλωβισμένος στα γρανάζια ενός τερατώδους γραφειοκρατικού και μιλιταριστικού οργανισμού, που υπάρχει για να εξυπηρετεί αποκλειστικώς τις ανάγκες της διεφθαρμένης μειοψηφίας των αριστοκρατών.
Σε τελική ανάλυση, ο «αντιήρωας» Σβέικ, μέσα από το ανατρεπτικό του χιούμορ και τις κωμικοτραγικές καταστάσεις όπου εμπλέκεται, αποδεικνύει τη ματαιότητα της ανθρώπινης φιλοδοξίας και τον παραλογισμό του πολέμου.
Μία από τις πιο κλασικές σκηνές που έχουν μείνει στην ιστορία είναι η προσπάθεια του Σβέικ να συμμαζέψει τον άγρια μεθυσμένο στρατιωτικό ιερέα, του οποίου ο ίδιος ήταν η ορντινάντσα.
Χαρακτηριστικό το σχόλιο του γερμανικού Παγκόσμιου Κινηματογραφικού Λεξικού για την ταινία του Στέκλι:
«Αυτή η ταινία είναι η καλύτερη προσαρμογή του αριστουργήματος του Χάσεκ στην κινηματογράφο μέχρι σήμερα. Ο Κάρελ Στέκλι, πιστός στο βιβλίο, βασίζεται στο καλύτερο καστ της χώρας και δίνει με σπιρτάδα τις περιπέτειες του απλοϊκού Σβέικ, επισημαίνοντας την ηλιθιότητα της κυβέρνησης και του στρατού. Μια ταινία πραγματικό στολίδι».
Χαρακτηριστικό, επίσης, του κλίματος και του νοήματος του «Σβέικ» είναι το παρακάτω απόσπασμα από το βιβλίο:
«...Αργότερα στο ψυχιατρείο, ο Σβέικ μιλούσε και έλεγε καλά λόγια για τον εαυτό του και για τους άλλους τροφίμους.
- Λευτεριά. Κάνεις ό,τι σου καπνίσει χωρίς να δώσεις λογαριασμό σε κανέναν. Κυλιέσαι, ουρλιάζεις, ξεγυμνώνεσαι, παραμιλάς, δαγκώνεις, χτυπάς και τέτοια. Αν όλα αυτά κάποιος τα έκανε στο δρόμο θα ’ταν περίεργα και παράξενα και τρελά. Στο ψυχιατρείο θεωρούνται πολύ φυσικά. Ούτε... ούτε στα όνειρά τους οι σοσιαλιστές είδαν τέτοιου είδους λευτεριά. Μπορεί να είσαι Θεός, διάβολος, Παναγιά, Πάππας, Ναπολέων, Βασιλιάς, Αυτοκράτορας, Άγιος...Είναι γιομάτος ο παράδεισος απ’ όλους αυτούς κι απ’ όλες τις ιδέες. Την πιο μεγάλη φασαρία κάνει ένας φιλαράκος που λέει ότι είναι ο τόμος δεκάξι της Μεγάλης Εγκυκλοπαίδειας. Έχει πλάκα ο άνθρωπος. Από τον καθένα ζητάει να βρει την λέξη "ραπτομηχανή". Αλήθεια το λέω πως, ό,τι κι αν κάνει κάποιος εδώ μέσα, είναι καλώς καμωμένο.....»
«Κινεί τη σκέψη και τη συνείδηση»
Σε αντίθεση με τον κινηματογράφο όπου έχει μεταφερθεί ελάχιστες φορές, το μυθιστόρημα του Χάσεκ έχει ανέβει άπειρες φορές στο θέατρο παγκοσμίως.
Στην Ελλάδα πρωτοέγινε γνωστό μεταπολεμικά, όταν το ανέβασε ο ανυπέρβλητος Μίμης Φωτόπουλος, ο οποίος ενσάρκωσε και τον ομώνυμο ρόλο. Από τις πιο πρόσφατες θεατρικές διασκευές του ήταν αυτές του 1996 (με τον Δημήτρη Πιατά στο ρόλο του Σβέικ) και του 2003 που ανέβηκε στο Ηρώδειο από τον αείμνηστο Θύμιο Καρακατσάνη (με πρωταγωνιστές τον ίδιο και τους Γιώργο Παπαζήση, Ολγα Πολίτου, Θόδωρο Συριώτη, Αλεξάνδρα Καρακατσάνη, Παναγιώτη Σακελλαρίου, Τάσο Πολιτόπουλος, Δημήτρη Γιαννακόπουλο, Δημήτρη Λιόλιο).
«Πρόκειται για αντιπολεμική σάτιρα», είχε δηλώσει μεταξύ άλλων ο Θ. Καρακατσάνης, «η οποία εκτός του γέλιου που προσφέρει, κινεί τη σκέψη και τη συνείδηση του θεατή. Ο κωμικοτραγικός Σβέικ είναι ανιδιοτελής πατριώτης, ένας λαϊκός άνθρωπος, που με την άδολη "πανουργία" του αντιστέκεται στον παραλογισμό και την αγριότητα του πολέμου».
«Η ιστορία γράφεται από τους ανώνυμους»
Αξιοσημείωτη ήταν και η πρωτοβουλία του Δημήτρη Πιατά, ο οποίος το 1996 έκανε με τον θίασό του «Κομμέντια» περιοδεία στις μεγαλουπόλεις της πρώην ενωμένης Γιουγκοσλαβίας. Σε συνέντευξή του, με αφορμή την περιοδεία, ο γνωστός ηθοποιός είχε τονίσει:
«... Όπως λέει και ο Χάσεκ, "η ιστορία δε γράφεται από τους επώνυμους, γράφεται από τους ανώνυμους ανθρώπους"... Είναι αυτοί που περνούν παράλληλα με την ιστορία και τους συναντάς στο δρόμο σου...»
- Γιατί επιλέξατε αυτό το έργο;
«Έχω φτάσει στο μισό της επαγγελματικής μου παρουσίας στο θέατρο, είμαι, ήδη, 45 χρονών, σε μια ηλικία που δεν επιτρέπονται τα λάθη, γιατί θεωρείται ότι είσαι κάπου στην ωριμότητα και πιστεύω ότι οι κωμικοί και η κωμωδία είναι μια πολύ σοβαρή ιστορία, ένα πολύ σημαντικό όπλο. Μπορεί να μην έχει σφαίρες το χιούμορ και η κωμωδία, αλλά "σκοτώνει" το ίδιο. Έτσι θέλησα να κάνω κάτι περισσότερο σοβαρό από μια απλή φάρσα, ή μια απλή παρουσία που θα μου έλυνε ένα οικονομικό πρόβλημα καλοκαιριού, αλλά τίποτε περισσότερο. “Ο καλός στρατιώτης Σβέικ” είναι ένα αντιπολεμικό έργο, που, αν και γραμμένο το 1920, έχει μια καθόλου περίεργη επικαιρότητα, γιατί η ιστορία επαναλαμβάνεται, δυστυχώς. Αφορά και έχει σχέση με τα γεγονότα των Βαλκανίων, με τον παράλογο αυτό εμφύλιο πόλεμο. Το σημαντικότερο, όμως, είναι ότι σε μια στιγμή, που η κοινωνία μας, η τηλεόραση, οι πολιτικοί μας έχουν χαθεί σε ένα εκχυδαϊσμένο τίποτα, προσπαθώ το δικό μου "τίποτα", να είναι ουσία».
- Πέρα από μια δουλειά, δηλαδή, η πρόταση αυτή είναι θέση του καλλιτέχνη Δημήτρη Πιατά μέσα σε μια κοινωνική πραγματικότητα;
«Έτσι ακριβώς. Σωστά βάζετε αυτή τη διάσταση, γιατί είναι ακριβώς η προσωπική μου θέση, την οποία σε επίπεδο, αν όχι μιας καλλιτεχνικής και επαγγελματικής, αλλά μιας προσωπικής ζωής, την έχω κρατήσει με μεγάλη συνέπεια (...) Θα ήταν πολύ σημαντικό, εκτός από τις λαϊκοτραγουδίστριες, που παρουσιάζονται σε επίπεδο "στήριξης του φρονήματος των στρατιωτών μας", να τους δείξουμε και ένα έργο που μιλάει για τη ματαιότητα, για τον παραλογισμό του πολέμου...».
Το έργο ανέβηκε σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη, σκηνοθεσία Βαγγέλη Σειληνού, διασκευή Δημήτρη Πιατά, σκηνικά – κοστούμια Ευγενίας Μηνακούλη. Πρωταγωνιστές: Δημήτρης Πιατάς, Λουκία Πιτσιόλα, Νίκος Αναστασόπουλος, Θανάσης Παναγόπουλος, Γιάννης Κοτσαρίνης, Νίκος Μπουρνιάς, Ηλίας Ανδροβιτσανέας.Χορεύει η Ερρικα Πρεζεράκου.
Ο Γιάροσλαβ Χάσεκ (1883-1923) και ο στρατιώτης Σβέικ
Έμεινε στην ιστορία ως ο συγγραφέας ενός από τα σημαντικότερα λογοτεχνήματα όλων των εποχών («Ο καλός στρατιώτης Σβέικ»), παρόλο που δεν πρόλαβε να το ολοκληρώσει (πέθανε την εποχή που το έγραφε, σε ηλικία μόλις σαράντα ετών).
Ο Γιάροσλαβ Χάσεκ είχε την τύχη να γεννηθεί σε μια εποχή που η Πράγα ήταν ένα κέντρο λογοτεχνίας, με ονόματα όπως ο Φραντς Κάφκα και ο Μαξ Μπροντ, συγγραφείς που σήμερα θεωρούνται (και είναι) από τα «ιερά τέρατα» της παγκόσμιας λογοτεχνικής ιστορίας.
Ο Χάσεκ γεννήθηκε όταν ακόμα η Πράγα αποτελούσε πόλη της Αυστρο-ουγγρικής Αυτοκρατορίας. Η φτώχεια ανάγκασε την οικογένεια -με συνολικά τρία παιδιά, τον Γιάροσλαβ, τον κατά τρία χρόνια νεότερο αδελφό του Μπόχουσλαβ, και μια ορφανή ξαδέλφη Μαρία -να μετακομίζει συχνά, συνολικά περισσότερες από δέκα φορές κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας του Γιάροσλαβ. Ως έφηβος, εγκατέλειψε το γυμνάσιο στην ηλικία των δεκαπέντε ετών για να γίνει φαρμακοποιός, αλλά τελικά τα παράτησε και φοίτησε σε οικονομική σχολή. Εργάστηκε για λίγο ως τραπεζικός υπάλληλος και ως πωλητής σκυλιών (και δεν είναι καθόλου τυχαίο, βέβαια, ότι το ίδιο επάγγελμα ακολούθησε και ο Σβέικ, ο οποίος μπορεί να είναι μια μυθοπλαστική φιγούρα, μα στην ουσία αναπαριστά τον ίδιο τον συγγραφέα).
Το 1906 προσχώρησε στο αναρχικό κίνημα, έχοντας συμμετοχή και στις αντι-γερμανικές ταραχές που σημειώθηκαν στην Πράγα το 1897, τότε ως μαθητής. Αρχικά έβγαζε φλογερούς λόγους σε ομάδες εργαζομένων και στη συνέχεια (1907) έγινε ο συντάκτης του αναρχικού περιοδικού Komuna. Κάποια στιγμή αποστασιοποιήθηκε από το αναρχικό κίνημα και εργάστηκε ως σατιρικός συγγραφέας για περιοδικά όπως «Η Τσουκνίδα» (Koprivy) και «Karikatury» (από το 1908 μέχρι το 1910).
Η «τρέλα» και ο αυτοσαρκασμός του χαρακτήρα του δημοσιοποιήθηκαν για πρώτη φορά ευρέως το 1911, όταν πήρε μέρος στις εκλογές με το «Κόμμα υπέρ της προόδου μέσα στα πλαίσια του νόμου» (μια παρωδία παραδοσιακών κομμάτων), ζητώντας την κρατικοποίηση των υπηρεσιών... θυρωρού, τη νομιμοποίηση της σκλαβιάς και άλλα παρόμοια.
Κατά τη διάρκεια του Α' Παγκόσμιου Πολέμου αιχμαλωτίστηκε από τον ρωσικό στρατό και εντάχθηκε στις Τσεχοσλοβακικές Λεγεώνες, δυνάμεις εθελοντών που πολεμούσαν με το μέρος της Αντάντ κατά της Αυστροουγγαρίας. Μετά την Οκτωβριανή επανάσταση στη Ρωσία, διαφώνησε με τις Λεγεώνες και εντάχθηκε στον Κόκκινο Στρατό. Τον Δεκέμβριο του 1920 επέστρεψε στην πατρίδα του. Παντρεύτηκε συνολικά δύο φορές, την πρώτη ακολουθώντας το καθολικό τελετουργικό, και τη δεύτερη φορά στη Ρωσία, με ορθόδοξο γάμο.
Ο Χάσεκ εργάστηκε με επιτυχία για εφημερίδες και περιοδικά, γράφοντας σατιρικές ιστορίες και άρθρα. Ως συγγραφέας συνδύασε την απλή λαϊκή γλώσσα με την περιγραφή πολύπλοκων λεπτομερειών. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην εποχή του ελάχιστοι ήταν εκείνοι που αναγνώρισαν την ποιότητα στα έργα του. Οι περισσότεροι συνάδελφοί του πίστευαν ότι τα έργα του ήταν ένα επιφανειακό φαινόμενο.
Από το 1910 εργάστηκε για το ζωολογικό περιοδικό Svet Zvirat (Ο Κόσμος των Ζώων), όπου περιγράφοντας... ανύπαρκτα ζώα επέφερε μεγάλη αναταραχή στους ειδικούς! Το αποκορύφωμα ήταν άρθρα όπως η περιγραφή μεθυσμένων παπαγάλων και η ανακάλυψη της προϊστορικής ψείρας!
Το σημαντικότερο έργο του, φυσικά, είναι «Ο Καλός Στρατιώτης Σβέικ». Το βιβλίο αποτελεί μια σατιρική μεν, δηκτική δε και ανελέητη κριτική στα αίτια και τα γεγονότα του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου. Έχει μεταφραστεί σε πάνω από 60 γλώσσες και βρίσκεται συχνά στους καταλόγους των 100 καλύτερων βιβλίων όλων των εποχών.
«Πάμπολλες πτυχές της ανθρώπινης κουζουλάδας...»
«Υπάρχουν βιβλία που όταν φτάσεις στην τελευταία τους σελίδα, σε πιάνει θλίψη. Το ίδιο ισχύει και για μερικές ταινίες. Και στη μία περίπτωση και στην άλλη δε μιλάμε για κορυφαίες στιγμές. Θα έλεγα ότι ένα σπουδαίο κείμενο ή φιλμ, με το που τελειώνει, σου έχει δώσει μια τέτοια αίσθηση ολοκλήρωσης, οπότε μένεις μόνο στη χαρά. Όμως το συναίσθημα της μελαγχολίας που μπορεί να προκύψει, ύστερα από την ανάγνωση ενός απλού κατά κανόνα, χωρίς μεγάλες φιλοδοξίες, μυθιστορήματος, κινείται λίγο στη σφαίρα της μαγείας. Ξαφνικά νιώθεις σαν να πέρασες από το καλοκαίρι στο φθινόπωρο. Το συναίσθημα είναι ακριβώς ίδιο.
Μάλιστα, ένα τέτοιο μυθιστόρημα μπορεί να μην έχει καμία σχέση με το καλοκαίρι, όπως ο «Σβέικ». Να πεις ότι μεταφερθήκαμε για ένα διάστημα σε μια παραδεισένια περιοχή, οπότε η επιστροφή στην πραγματικότητα μας κακοφαίνεται, τίποτα τέτοιο δεν υπάρχει εδώ. Βεβαίως, κάθε ανάγνωση, ανεξαρτήτως τόπου, χρόνου, θέματος, εποχής ή χαρακτήρων, μπορεί να σε ταξιδέψει -επαφίεται στην ικανότητα του συγγραφέα να το πετύχει, η λευκή σελίδα μπροστά του μπορεί να γίνει η αρχή για την υλοποίηση ενός ολόκληρου κόσμου ή μπορεί να ήταν προτιμότερο γι' αυτόν να μείνει λευκή. Ενδιαμέσως υπάρχουν πολλές κατηγορίες λιγότερο ή περισσότερο χρήσιμων κειμένων, όμως εδώ έχουμε ένα κυριολεκτικά ονειρικό κείμενο, δηλαδή ο αναγνώστης φεύγει παντελώς και αρνείται να επιστρέψει... Κάτι που μπορεί να μην ήταν καν στις προθέσεις του συγγραφέα Γιάροσλαβ Χάσεκ. Αντιθέτως, κατά τα φαινόμενα, βασικός του σκοπός ήταν να καταγράψει μια πολύ συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, από την ώρα που ξεσπά ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος και μετά, από την πλευρά της Αυστροουγγαρίας, όπως την έζησε ο Τσέχος Χάσεκ. Είχε σχεδιάσει να ολοκληρώσει το έργο σε έξι τόμους, όμως πέθανε το 1923, αφήνοντας πίσω του ένα μέτριο σε όγκο βιβλίο, μ' ένα φανερά πρόχειρο έως απότομο φινάλε.
Θα μπορούσαμε τυπικά να ορίσουμε το έργο σαν μια σάτιρα, αλλά φοβάμαι πως ο όρος αυτός είναι πολύ λίγος για να καλύψει έναν ποταμό περιστατικών, που αφορά πάμπολλες πτυχές της ανθρώπινης κουζουλάδας. Κάθε απόπειρα σοβαρής, συγκροτημένης τοποθέτησης αυτού του κειμένου δεν θα οδηγούσε πουθενά. Αναλύσεις, κρίσεις, αναφορές και πληροφορίες περισσότερο θα έκρυβαν παρά θα αποκάλυπταν την αίσθηση που βγάζει ο Σβέικ, η οποία βρίσκεται, όπως λέμε μερικές φορές, στον αέρα, άπιαστη και αταξινόμητη. Είναι πιο εύκολο να γράψει κανείς για δέκα φιλοσόφους, παρά για τον Σβέικ...
Δεν ξέρω αν εξακολουθεί να κυκλοφορεί σήμερα ή αν μόνο στα παλαιοπωλεία μπορεί να τη βρει, πια, κανείς. Όσοι δεν έχουν διαβάσει αυτήν την έκδοση, είναι επιτακτική ανάγκη να το κάνουν, αν ποτέ πέσει στα χέρια τους. Μπορεί κάποιος να βρει μια πιο ξεκάθαρη απάντηση στο μυστήριο της γοητείας τού «Σβέικ»...
Τα ερωτήματα είναι: Ποιοι θα είχαν σήμερα την όρεξη ν' ασχοληθούν μαζί του; Πού θα μπορούσε να ενταχθεί μέσα στο φάσμα των σημερινών ανησυχιών; Οι περισσότεροι αναγνώστες σήμερα, παγκοσμίως, αναζητούν θέματα που κατά κάποιον τρόπο πρέπει να τους αγγίζουν προσωπικά. Συχνά τα ερωτήματα βγαίνουν στο τέλος ενός βιβλίου ή μιας ταινίας, από την πλευρά ενός μέρους του κοινού: “Και μένα τι με νοιάζει; Πόσο με αφορούν όλα αυτά τα πρόσωπα;”. Κι ενώ συχνά οι απορίες αυτές είναι βάσιμες, σε ορισμένες περιπτώσεις είναι και μια εύκολη λύση για τον αναγνώστη να «ξεφορτώσει» διάφορα πράγματα που μαζεύονται στον εγκέφαλό του. Ο μόνος τρόπος για να δώσω εγώ μιαν απάντηση ήταν να διαβάσω τον «Σβέικ» για τρίτη φορά και με μεγάλη χρονική διαφορά από την προηγούμενη. Το αποτέλεσμα είναι εμφανές σε όσα ανέφερα πριν. Είμαι όμως ένας μέσα σε χιλιάδες.
Αποτελούμε, άραγε, κάποιοι από μας, μέρος ενός συνόλου; Αποφεύγω να το ψάξω...»
Γιώργος Νοταράς-Ελευθεροτυπία
